Samkvæmt lögum nr. 82/2008
um almannavarnir bera dómsmálaráðuneytið og Almannavarnir (ríkislögreglustjóri)
ábyrgð á almennri samhæfingu á vinnu við að tryggja öryggi borgaranna sem og
viðbúnað. Í því felst m.a. að leiðbeina ráðuneytum og undirstofnunum þeirra sem
og sveitarfélögum við þeirra vinnu í áhættuskoðun og greiningu á áfallaþoli.
Hluti þeirra leiðbeininga felst í skilgreiningu á hvaða samfélagslegu verkefni
teljast mikilvæg út frá þverfaglegu sjónarhorni og hvað þau fela í sér. Þessi
skýrsla er unnin á þeim grundvelli en hún er staðfærsla og þýðing Almannavarna
á norsku skýrslunni Samfunnets kritiske funksjoner.
Í stefnu í almannavarna- og öryggismálum ríkisins 2015-2017
og skýrslu átakshóps vegna uppbyggingar innviða frá febrúar 2020 er mikilvægum
innviðum íslensks samfélags skipt í átta flokka:
·
Fjarskipti, net- og upplýsingakerfi
·
Orkukerfi
·
Heilbrigðisþjónusta
·
Matvæla-, fæðu-, neysluvatns- og fráveitukerfi
·
Löggæsla, viðbúnaðar- og neyðarþjónusta
·
Samgöngukerfi
·
Æðsta stjórn ríkisins
·
Fjármálakerfi
Í þessari skýrslu er þessi sýn þróuð áfram í þeim tilgangi
að auðvelda skilning á því hvaða mikilvægu verkefni í samfélaginu snúa að því
að tryggja öryggi borgaranna sem og viðbúnað.
Almannaöryggi varðar grundvallarhagsmuni þjóðfélagsins sem
ríkisvaldið og aðrir opinberir aðilar leitast við að verja, þ.m.t. öryggi
einstaklinga og þjóðfélagshópa, vernd grundvallarréttinda, sjálfsmynda (e. identities), gilda og grunnvirkja, þ.e.
samfélagslega mikilvægra innviða.
Skýrslan dregur fram hvaða aðgerðir eru mikilvægar fyrir
öryggi samfélagsins og borgaranna og eins hvaða getu samfélagið þarf að gera
ráð fyrir að geta viðhaldið, óháð því sem getur komið fyrir. Tilgangurinn er að
auðvelda markvissa vinnu við að tryggja öryggi borgaranna.
Skýrslunni Mikilvæg verkefni í samfélaginu er ætlað
að vera leiðbeiningar fyrir störf við að tryggja öryggi samfélagsins og
borgaranna sem og viðbúnað. Skýrslan var staðfærð með norsku skýrsluna Samfunnets kristiske funksjoner sem fyrirmynd en einnig var sú vinna sem
farið hefur fram á vegum forsætisráðuneytisins við að móta lögformlega umgjörð
um mikilvæga innviði íslensks samfélags höfð til hliðsjónar sem og Stefna í
almannavarna- og öryggismálum ríkisins 2015-2017 og Stefna stjórnvalda í
almannavarna- og öryggismálum 2021.
Dagmar Sigurðardóttir veitti
ráðgjöf um staðfæringu að íslensku lagaumhverfi og
Hulda Vigdísardóttir sá um yfirferð á málfari. Þórunn Hafstein, ritari
þjóðaröryggisráðs, er þakkað fyrir gagnlegar ábendingar og góð ráð við vinnslu
skýrslunnar.
Reykjavík, desember 2021
Elísabet Pálmadóttir
Verkefnastjóri
1. Samantekt – yfirlit yfir samfélagslega
mikilvæg verkefni og starfsgetu þeirra
Fjöldi áskorana sem varða öryggi borgaranna er þverfaglegur
og innbyrðis tengsl innviða geta verið margvísleg. Ekki er hægt að takast á við
slíkar áskoranir innan eins málaflokks eða á einu stigi í stjórnsýslunni. Þörf
er á samhæfingu og samvinnu þvert á málefnasvið og á milli þeirra yfirvalda sem
fara með tiltekinn málaflokk og annarra aðila í héraði. Almannavarna- og
öryggismálaráð er ábyrgt fyrir því að marka stefnu stjórnvalda í almannavarna-
og öryggismálum en skv. 3. gr. laga um almannavarnir þarf að „[…]fjalla um
áhersluatriði varðandi skipulag almannavarna- og öryggismála, forvarnastarf,
nauðsynlega samhæfingu á efni viðbragðsáætlana og starfsemi opinberra
stofnana á því sviði[…]“ í stefnunni. Þessi samhæfing á efni viðbragðsáætlana
er upphafspunktur þessarar skýrslu.
Tilgangurinn er að greina hvaða verkefni eru mikilvæg og
skilgreina hvaða virkni þarf alltaf að viðhalda. Með því að gera þetta
skýrt verður til betri grunnur fyrir markvissa vinnu til að tryggja öryggi
borgaranna þvert á og innan málefnasviða.
Mikilvægir innviðir eru þau kerfi og mannvirki sem eru nauðsynleg
til að halda mikilvægum verkefnum í samfélaginu gangandi.
Hægt er að skilgreina samfélagslega mikilvæg verkefni sem
þau verkefni sem eru nauðsynleg til að sjá um grunnþarfir borgaranna og
samfélagsins. Grunnþarfir eru skilgreindar sem „matur, vatn, hiti, öryggi og
þess háttar“.
Í skýrslunni eru samfélagsleg verkefni flokkuð eftir því
hvernig þau stuðla að því að vernda öryggi og öryggiskennd borgaranna.
Flokkarnir þrír eru: lýðræðisleg gildi og fullveldi, öryggi borgaranna og
virkni samfélagsins. Innan hvers samfélagslegs verkefnis er hugtakið starfsgeta
skilgreint sem svo að það lýsi þeirri virkni verkefnisins sem samfélagið verður
að geta viðhaldið hverju sinni. Matið er byggt á tveimur forsendum;
samfélagslegt verkefni er talið mikilvægt ef brestur eða bilun í sjö daga eða
skemur ógnar grunnþörfum íbúa og viðbúið er að það reyni á þolmörk viðbúnaðar á
þeim tíma.
Þau samfélagslega mikilvægu
verkefni sem hafa verið skilgreind og tilheyrandi starfsgeta eru sýnd í
töflunum hér að aftan (sjá einnig Mynd 1).
Mynd 1: Yfirlit yfir samfélagslega
mikilvæg verkefni og tengsl þeirra
LÝÐRÆÐISLEG GILDI OG FULLVELDI:
|
SAMFÉLAGLEGA
MIKILVÆGT
VERKEFNI
|
STARFSGETA
|
|
NAFN
|
VIRKNI
|
ÁBYRGÐ OG HLUTAÐEIGANDI AÐILAR[1]
|
|
1. Stjórnun og viðlagastjórnun
|
1.1
Ríkisstjórn, ráðuneyti, stofnanir og
stjórnsýsla
|
Geta til að viðhalda
stjórnarskrárbundnum störfum og starfsemi á forgangsverkefnum stjórnsýslunnar
|
Almannavarnir
Atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytið
Dómsmálaráðuneytið
Embætti forseta Íslands
Embætti landlæknis
Félagsmálaráðuneytið
Fjarskiptastofa
Fjármála- og efnahagsráðuneytið
Fjármálaeftirlit Seðlabanka Íslands
Forsætisráðuneytið
Geislavarnir ríkisins
Heilbrigðisráðuneytið
Landmælingar Íslands
Lögreglustjórar
Mennta- og menningarmálaráðuneytið
Neyðarlínan
Orkustofnun
Ríkislögreglustjóri (RLS)
Ríkisstjórnin
Alþingi
Hæstiréttur
Samgöngu- og
sveitarstjórnarráðuneytið
Samgöngustofa
Seðlabanki Íslands
Sveitarfélög
Umhverfis- og auðlindaráðuneytið
Umhverfisstofnun
Utanríkisráðuneytið
Öryggissvið RLS
Aðrar stofnanir
|
|
|
1.2
Viðbúnaður og viðlagastjórnun
|
Geta til að viðhalda viðbúnaði og
takast á við neyð og önnur óæskileg atvik
|
Almannavarnir
Atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytið
Dómsmálaráðuneytið
Félagsmálaráðuneytið
Fjármála- og efnahagsráðuneytið
Forsætisráðuneytið
Heilbrigðisráðuneytið
Landhelgisgæsla Íslands
Lögreglustjórar
Mennta- og menningarmálaráðuneytið
Neyðarlínan
Rauði krossinn á Íslandi
Ríkislögreglustjóri (RLS)
RÚV
Samgöngu- og sveitarstjórnarráðuneytið
Slysavarnafélagið Landsbjörg
Stofnanir, opinber fyrirtæki o.fl.
Sveitarfélög
Sýslumenn
Umhverfis- og auðlindaráðuneytið
Utanríkisráðuneytið
Þjóðaröryggisráð
Önnur sjálfboðaliðasamtök
|
|
2. Varnarmál
|
2.1
Eftirlit og upplýsingaöflun
|
Geta til að fylgjast með erlendum
umsvifum sem hafa þýðingu fyrir fullveldi Íslands sem og afla, vinna úr og
greina upplýsingar um aðila sem geta ógnað öryggishagsmunum
|
Almannavarnir
CERT-ÍS
Dómsmálaráðuneytið
Greiningardeild RLS
Landhelgisgæsla Íslands
Lögreglustjórar
Netöryggisráð
Póst- og fjarskiptastofnun
Ríkislögreglustjóri (RLS)
Utanríkisráðuneytið
Þjóðaröryggisráð
Öryggissvið RLS
|
|
2.2
Forvarnir
|
Geta til að koma í veg fyrir
aðgerðir sem ríki, samtök eða einstaklingar hafa frumkvæði að sem geta ógnað
öryggi
|
Almannavarnir
Dómsmálaráðuneytið
Landhelgisgæsla Íslands
Lögreglustjórar
Ríkislögreglustjóri (RLS)
Stjórnvöld og eftirlitsstofnanir
málefnasviða
Utanríkisráðuneytið
Þjóðaröryggisráð
Önnur ráðuneyti
|
|
2.3
Varnir ríkisins
|
Geta til að afstýra og takast á við
neyðarástand og atvik sem varða öryggisstefnu landsins sem og verja íslenskt
landsvæði, ef nauðsyn krefur
|
Almannavarnir
Dómsmálaráðuneytið
Forsætisráðuneytið
Isavia
Landhelgisgæsla Íslands
Lögreglustjórar
Ráðuneyti og stjórnvöld sem bera
ábyrgð á vörnum ríkisins (þ.m.t.
Atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytið,
Fjármála- og efnahagsráðuneytið,
Heilbrigðisráðuneytið,
Samgöngu- og
sveitarstjórnarráðuneytið,
Rekstraraðilar öryggissvæða og loftvarnakerfis)
Ríkiseignir
Ríkislögreglustjóri (RLS)
Samgöngustofa
Utanríkisráðuneytið
Þjóðaröryggisráð
|
|
3. Lög og regla
|
3.1
Réttaröryggi
|
Geta til að vernda
gegn handahófskenndum, óréttmætum eða á annan hátt ólögmætum afskiptum af
frelsi og réttindum einstaklings
|
CERT-IS
Dómsmálaráðuneytið
Dómstólar
Dómstólasýslan
Héraðssaksóknari
Landhelgisgæsla Ísands
Lögreglustjórar
Mannréttindastofnun
Persónuvernd
Póst- og fjarskiptastofnun
Ríkislögmaður
Ríkislögreglustjóri (RLS)
Skatturinn
Sýslumenn
Öryggissvið RLS
|
|
3.2
Barátta gegn glæpum
|
Geta til að greina, koma í veg fyrir
og hugsanlega stöðva alvarlega glæpastarfsemi, þar með talin starfsemi sem
getur ógnað öryggi Íslands og annarra landa
|
Atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytið
Dómsmálaráðuneytið
Fjármála- og efnahagsráðuneytið
Heilbrigðisyfirvöld
Landhelgisgæsla Íslands
Lögreglustjórar
Mennta- og menningarmálaráðuneytið
Neytendastofa
Ríkislögreglustjóri (RLS)
Samband íslenskra sveitarfélaga
Skatturinn
Utanríkisráðuneytið
Þjóðaröryggisráð
Öryggissvið RLS
|
|
3.3
Rannsókn og saksókn
|
Geta til að ákæra alvarlega
refsiverð brot í samræmi við gildandi reglur
|
Ákæruvaldið
Dómsmálaráðuneytið
Dómstólar
Lögreglustjórar
Ríkislögreglustjóri (RLS)
Öryggissvið RLS
|
|
3.4
Friður og regla
|
Geta til að grípa inn í hegðun sem
raskar almennum friði og reglu, hindrar lögmæta starfsemi eða ógnar almennu
öryggi samfélagsins
|
Dómsmálaráðuneytið
Lögreglustjórar
Ríkislögreglustjóri (RLS)
Þjóðaröryggisráð
|
|
3.5
Landamæraeftirlit
|
Geta til að framkvæma nauðsynlegt
landamæraeftirlit með einstaklingum og vörum
|
Dómsmálaráðuneytið
Fjármála- og
efnahagsráðuneytið
Isavia
Landhelgisgæsla Íslands
Lögreglustjórar
Ríkislögreglustjóri (RLS)
Samgöngustofa
Skatturinn
Útlendingastofnun
Þjóðaröryggisráð
|
|
3.6
Öryggi fangelsa og
stofnana
|
Geta til að viðhalda nægjanlegu
öryggisstigi í fangelsum, fangaklefum og á stofnunum sem meðhöndla
einstaklinga sem dæmdir eru til geðheilbrigðisþjónustu eða vistunar á
vistheimili
|
Dómsmálaráðuneytið
Embætti landlæknis
Fangelsismálastofnun
Félagsmálaráðuneytið
Félagsþjónusta sveitarfélaga
Heilbrigðisráðuneytið
Heilbrigðisstofnanir
Heilsugæslur
Lögreglustjórar á því svæði sem
fangelsin eru
Ríkislögreglustjóri (RLS)
Sveitarfélög
|
|
4.
Heilsa og velferð
|
Heilbrigðisþjónusta
|
Geta til að veita
heilbrigðisþjónustu sem nauðsynleg er til að forðast dauða, varanlega fötlun,
alvarleg meiðsli eða mikla verki
|
Gæða- og eftirlitsstofnun félagsþjónustu
og barnaverndar
Heilbrigðisstofnanir, Heilsugæslur,
dvalarheimili o.fl.
Húsnæðis- og mannvirkjastofnun
Lýðheilsa hjá embætti landlæknis
Ríkislögreglustjóri (RLS)
Sóttvarnir hjá embætti landlæknis
Þjóðskrá Íslands
|
|
Velferðar- og félagsþjónusta
|
Geta til að veita
sjúkum og þeim sem þarfnast hjálpar nauðsynlega umönnun bæði heima og á
stofnunum
|
Félagsþjónusta sveitarfélaga
Gæða- og eftirlitsstofnun félagsþjónustu
og barnaverndar
Heilbrigðisstofnanir, Heilsugæslur, dvalarheimili
o.fl.
Vinnumálastofnun
|
|
Lýðheilsuþjónusta
|
Geta til að vernda líf
og heilsu íbúa með íbúamiðuðum aðgerðum ef sjúkdómsfaraldur og önnur atvik
koma upp
|
Atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytið
Lýðheilsa hjá embætti landlæknis
Sóttvarnir hjá embætti landlæknis
Vinnumálastofnun
|
|
4.4
Geislavarnir
|
Geta til að takast á við
kjarnorkuatvik og tryggja skjóta framkvæmd ráðstafana til verndar lífi,
heilsu, umhverfi og öðrum mikilvægum hagsmunum samfélagsins
|
Almannavarnir
Atvinnuvega- og
nýsköpunarráðuneytið
Dómsmálaráðuneytið
Eitrunarmiðstöð Landspítalans
Embætti landlæknis
Félagsmálaráðuneytið)
Geislavarnir ríkisins
Hafrannsóknastofnun
Heilbrigðisráðuneytið
Heilbrigðisstofnanir
Húsnæðis- og mannvirkjastofnun
Landhelgisgæsla Íslands
Matvælastofnun (MAST)
Ríkislögreglustjóri (RLS)
Samgöngustofa
Skatturinn
Slökkvilið
Sveitarfélög
Umhverfis- og
auðlindaráðuneytið
Umhverfisstofnun
Utanríkisráðuneytið
Veðurstofa Íslands
Hafrannsóknastofnun
|
|
5.
Björgunarþjónusta
|
Björgunarviðbúnaður
|
Geta til að gera strax
tilraun til að forða fólki frá dauða eða meiðslum vegna bráðra slysa eða
hættulegra aðstæðna
|
Björgunarstjórnstöð sjófarenda og
loftfara (JRCC- Ísland)
Fyrirtæki sem eru skyldug til að hafa
búnað og mannafla til slökkvistarfa
Fyrirtæki sem falla undir löggjöf um
stórslys af völdum hættulegra efna
Heilbrigðisstofnanir, heilsugæslur,
dvalarheimili o.fl.
Húsnæðis- og mannvirkjastofnun
Rannsóknarnefnd almannavarna
Ríkislögreglustjóri (RLS)
Samgöngu og sveitarstjórnarráðuneytið
Samhæfingar- og stjórnstöð
Slysavarnafélagið Landsbjörg
Þjóðskrá Íslands
|
|
Slökkvilið
|
Geta til að koma í veg
fyrir skemmdir á eignum eða takmarka umfang tjóns ef slys eða hætta skapast
|
Húsnæðis– og mannvirkjastofnun
Samgöngu- og sveitarstjórnarráðuneytið
Sveitarfélög
|
|
Almannavarnir
|
Geta til að gera
nauðsynlegar bjargir aðgengilegar viðbragðsaðilum og öðrum
|
Almannavarna- og öryggismálaráð
Fjármála- og efnahagsráðuneytið
Ríkislögreglustjóri
(RLS)
|
|
5.4
Viðbúnaður við efnaslysum og
sprengiefnaslysum
|
Geta til að koma í veg fyrir og
takast á við atvik með efnum og sprengiefnum og gera ráðstafanir til að
vernda líf, heilsu, umhverfi og önnur samfélagslega mikilvæg verkefni
|
Almannavarnir
Atvinnuvega- og
nýsköpunarráðuneytið
Dómsmálaráðuneytið
Embætti landlæknis
Félagsmálaráðuneytið
Fyrirtæki sem eru skyld til að hafa
búnað og mannafla til slökkvistarfs
Fyrirtæki sem falla undir reglur um
stórslys
Geislavarnir ríkisins
Heilbrigðisráðuneytið
Heilbrigðisstofnanir, heilsugæslur,
dvalarheimili o.fl.
Húsnæðis- og mannvirkjastofnun
Landhelgisgæsla Íslands
Lýðheilsa hjá embætti
landlæknis
Lögreglustjórar
Matvælastofnun (MAST)
Orkustofnun
Ríkislögreglustjóri (RLS)
Samgöngu- og sveitarstjórnarráðuneytið
Skatturinn
Slökkvilið
Sveitarfélög
Umhverfis- og
auðlindaráðuneytið
Umhverfisstofnun
Utanríkisráðuneytið
Vinnueftirlitið
|
|
6.
UT-öryggi
|
Öruggar skrár, skjalasöfn o.s.frv.
|
Geta til að viðhalda fullnægjandi
aðgengi, sjálfstæði og trúnaði í gagnagrunnum, kerfum, skrám og skjalasöfnum
sem nauðsynleg eru til að vernda samfélagslega mikilvæg verkefni og/eða
einstaklinga og fyrirtækja
|
Atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytið
Eigendur einkakerfa, t.d. í
fjármálageiranum.
Fjármála- og efnahagsráðuneytið
Fjármálaeftirlit Seðlabanka Íslands
Húsnæðis- og mannvirkjastofnun
Landhelgisgæsla Íslands, Vaktstöð
siglinga
Mennta- og menningarmálaráðuneytið
Neyðarlínan, fjarskiptafyrirtæki
Opinberir kerfiseigendur, t.d.:
Landmælingar
Íslands, Skatturinn, Vinnumálastofnun og Þjóðskrá Íslands
Ríkislögreglustjóri (RLS)
Samgöngu- og sveitarstjórnarráðuneytið
Önnur ráðuneyti
|
|
Persónuvernd
|
Geta til að tryggja
trúnað og friðhelgi skráa og skjalasafna sem innihalda trúnaðarupplýsingar
(persónugreinanlegar upplýsingar)
|
Samgöngu- og sveitarstjórnarráðuneytið
Persónuvernd
|
|
6.3
Stjórnun atvika í upplýsinga- og
samskiptakerfum
|
Geta til að greina
atvik í upplýsingaöryggi, takmarka tjón og endurheimta fljótt eðlilega
starfsemi í skrám og kerfum með mikilvæg samfélagslega verkefni og/eða sem
innihalda trúnaðarupplýsingar (persónugreinanlegar upplýsingar)
|
Ríkislögreglustjóri (RLS)
Samgöngu- og sveitarstjórnarráðuneytið
Utanríkisráðuneytið
|
|
7.
Náttúra og
umhverfi
|
Mengunarviðbúnaður
|
Geta til að koma í veg
fyrir eða takmarka umhverfisspjöll vegna bráðrar mengunar
|
Atvinnuvega- og
nýsköpunarráðuneytið
Ríkislögreglustjóri (RLS)
Samgöngu- og sveitarstjórnarráðuneytið
Umhverfis- og auðlindaráðuneytið
Umhverfisstofnun
|
|
Veðurþjónusta
|
Geta til að viðhalda
forgangsraðaðri veðurþjónustu
|
Umhverfis- og auðlindaráðuneytið
Veðurstofa Íslands
|
|
Vöktun
á eldfjallavá, jarðskjálftum, landrisi, flóða- og skriðuhættu
|
Geta til að viðhalda
nauðsynlegu eftirliti og viðvörun vegna eldfjallavár,
jarðskjálfta og landriss auk flóða, skriðu- og snjóflóðahættu
|
Atvinnuvega og nýsköpunarráðuneyti
Náttúrufræðistofnun Íslands
Umhverfis- og auðlindaráðuneyti
Vegagerðin
|
|
8.
Afhendingaröryggi
|
Matarframboð
|
Geta til að tryggja
íbúum aðgang að mat svo hægt sé að viðhalda nánast eðlilegu mataræði
|
Atvinnuvega og nýsköpunarráðuneytið
Framleiðendur, innflytjendur, heildsalar,
verslanir
Samgöngu- og sveitarstjórnarráðuneytið
Utanríkisráðuneytið
|
|
8.2
Eldsneytisframboð
|
Geta til að tryggja
fyrirtækjum og einstaklingum aðgang að nægjanlegu eldsneyti
|
Atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytið
Húsnæðis- og mannvirkjastofnun
Innflytjendur, flutningsaðilar,
bensínstöðvar
Utanríkisráðuneytið
|
|
9.
Vatn og
frárennsli
|
Framboð á neysluvatni
|
Geta til að afhenda
íbúum og fyrirtækjum sem sinna samfélagslega mikilvægum verkefnum nægjanlegt
drykkjarvatn
|
Atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytið
Lýðheilsa hjá embætti landlæknis
Umhverfis- og auðlindaráðuneytið
Vatnsveitur (yfirleitt sveitarfélaga)
|
|
9.2
Meðhöndlun frárennslis
|
Geta til að viðhalda
nægjanlegri tæmingu og hreinsun frárennslis
|
Umhverfis- og auðlindaráðuneytið
Sveitarfélög
|
|
10.
Fjármálaþjónusta
|
Fjármálamarkaðurinn
|
Geta til að viðhalda
öruggri miðlun fjármagns milli aðila innanlands og til og frá útlöndum
|
Fjármála- og efnahagsráðuneytið
Fjármálaeftirlit Seðlabanka Íslands
Seðlabanki Íslands
|
|
10.2
Fjármálaviðskipti
|
Geta til að ljúka
greiðslum og öðrum fjármálaviðskiptum á öruggan hátt.
|
|
Greiðslumiðlar
|
Geta til að viðhalda
aðgangi íbúa að nauðsynlegum greiðslumiðlum
|
|
11.
Dreifing á
heitu vatni og rafmagni
|
Dreifing á rafmagni
|
Geta til að tryggja
endanotendum aðgang að fullnægjandi raforku
|
Atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytið
Geislavarnir ríkisins
Heilbrigðiseftirlit
Heilbrigðisráðuneytið
Lýðheilsa hjá embætti landlæknis
Matvælastofnun
Sveitarfélög
Umhverfis- og auðlindaráðuneytið
Umhverfisstofnun
Vatnsveitur (yfirleitt sveitarfélaga)
|
|
Dreifing á heitu vatni
|
Geta til að tryggja
notendum aðgang að nægjanlegri hitaveitu
|
Atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytið
Húsnæðis- og mannvirkjastofnun
Sveitarfélög
|
|
12.
Fjarskiptanet
og -þjónusta
|
Almenn fjarskiptaþjónusta
(Ecom-þjónustur)
|
Geta til að viðhalda
aðgangi að fjarskiptaþjónustu
|
Samgöngu- og sveitarstjórnarráðuneytið
|
|
Öryggi í almennum fjarskiptum
|
Geta til að gæta
trúnaðar og friðhelgi í fjarskiptum
|
Samgöngu- og sveitarstjórnarráðuneytið
Öryggisfjarskipti
|
|
13.
Samgöngur
|
Flutningsgeta
|
Geta til að viðhalda virkni
í mannvirkjum og kerfum sem eru nauðsynleg til að mæta þörfum samfélagsins
fyrir flutninga
|
Samgöngu- og sveitarstjórnarráðuneytið
Vegagerðin
|
|
Örugg flutningskerfi
|
Geta til að fylgjast
með innviðum og stjórna umferð til að viðhalda viðunandi öryggisstigi
|
Húsnæðis- og mannvirkjastofnun
Samgöngu- og sveitarstjórnarráðuneytið
Slysavarnafélagið Landsbjörg
Vegagerðin
|
|
Öruggar samgöngur
|
Geta til að viðhalda
viðunandi öryggisstigi við flutning sem getur orsakað stór slys
|
Atvinnuvega og nýsköpunarráðuneytið
Samgöngu- og sveitarstjórnarráðuneytið
|
|
14.
Gervihnattaþjónusta
|
Gervihnattaþjónusta
|
Geta til að tryggja
öryggi við afhendingu þjónustu sem byggist á gervihnöttum til Íslands
|
Atvinnuvega og nýsköpunarráðuneytið
Samgöngu- og sveitarstjórnarráðuneytið
Veðurstofa Íslands
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Félagsmálaráðuneyti
|
SMV FRN 1
|
1
|
Starfsemi ráðuneytisins, stjórnun og viðlagastjórnun
|
|
|
SMV FRN 2
|
4
|
Velferðar- og félagsþjónusta
|
HRN
|
|
SMV FRN 3
|
5
|
Björgunarþjónusta
|
DMR;HRN
|
|
Fjármála- og efnahagsráðuneyti
|
SMV FJR 1
|
1
|
Geta til að fjármagna opinbera starfsemi
|
|
|
SMV FJR 2
|
10
|
Fjármálaþjónusta
|
|
|
SMV FJR 3
|
1
|
Starfsemi ráðuneytisins, stjórnun og viðlagastjórnun
|
|
|
Utanríkisráðuneyti
|
SMV UTN 1
|
1
|
Utanríkisþjónusta
|
|
|
SMV UTN 2
|
2
|
Varnarmál
|
DMR
|
|
SMV UTN 3
|
1
|
Starfsemi ráðuneytisins, stjórnun og viðlagastjórnun
|
|
|
Heilbrigðisráðuneyti
|
SMV HRN 1
|
4
|
Heilbrigðisþjónusta
|
FRN
|
|
SMV HRN 2
|
9
|
Framboð á neysluvatni
|
UAR
|
|
SMV HRN 3
|
5
|
Björgunarþjónusta
|
DMR; FRN
|
|
SMV HRN 4
|
1
|
Starfsemi ráðuneytisins, stjórnun og viðlagastjórnun
|
|
|
Dómsmálaráðuneyti
|
SMV DMR 1
|
2
|
Varnarmál
|
UTN
|
|
SMV DMR 2
|
3
|
Lög og regla
|
|
|
SMV DMR 3
|
5
|
Björgunarþjónusta
|
HRN, FRN
|
|
SMV DMR 4
|
6
|
UT-öryggi
|
SRN
|
|
SMV DMR 5
|
1
|
Starfsemi ráðuneytisins, stjórnun og viðlagastjórnun
|
|
|
Umhverfis og auðlindaráðuneyti
|
SMV UAR 1
|
9
|
Vatn og frárennsli
|
HRN
|
|
SMV UAR 2
|
7
|
Náttúra og umhverfi
|
|
|
SMV UAR 3
|
14
|
Gervihnattaþjónusta
|
|
|
SMV UAR 4
|
1
|
Starfsemi ráðuneytisins, stjórnun og viðlagastjórnun
|
|
|
Samgöngu- og sveitarstjórnarráðuneyti
|
SMV SRN 1
|
6
|
UT-öryggi
|
DMR
|
|
SMV SRN 2
|
12
|
Fjarskiptanet og þjónusta
|
|
|
SMV SRN 3
|
13
|
Samgöngur
|
|
|
SMV SRN 4
|
1
|
Starfsemi ráðuneytisins, stjórnun og viðlagastjórnun
|
|
|
Mennta- og menningarmálaráðuneyti
|
SMV MRN 1
|
1
|
Miðlun upplýsinga til almennings á neyðartímum
|
|
|
SMV MRN 2
|
1
|
Starfsemi ráðuneytisins, stjórnun og viðlagastjórnun
|
|
|
Atvinnuvega og nýsköpunarráðuneyti
|
SMV ANR 1
|
8
|
Afhendingaröryggi
|
|
|
SMV ANR 2
|
11
|
Dreifing á heitu vatni og rafmagni
|
|
|
SMV ANR 3
|
9
|
Framboð á neysluvatni
|
|
|
SMV ANR 4
|
1
|
Starfsemi ráðuneytisins, stjórnun og viðlagastjórnun
|
|
|
Forsætisráðuneyti
|
SMV FOR 1
|
1
|
Starfsemi ráðuneytisins, stjórnun og viðlagastjórnun
|
|
I. HLUTI
BAKGRUNNUR TILGANGUR, AÐFERÐ
O.S.FRV.
Ríkislögreglustjóri annast málefni almannavarna í umboði
ráðherra. Því fylgir að bera ábyrgð á eftirliti með skipulagi almannavarna á
landinu öllu og eftirlit með almannavörnum sveitarfélaga. Hluti af þessu starfi
er að hafa eftirlit með, hafa yfirsýn yfir og fylgja eftir vinnu við að tryggja
öryggi borgaranna og samfélagsins sem og viðbúnað í ráðuneytum.
Ríkislögreglustjóra ber einnig að fræða stjórnvöld um skipulag
almannavarnakerfisins eftir því sem þurfa þykir en til þess að auðvelda þá
fræðslu og setja í samhengi hefur ríkislögreglustjóri undirbúið yfirlit yfir
verkefni sem eru mikilvæg fyrir samfélagslegt öryggi frá þverfaglegu
sjónarhorni. Markmið þessarar vinnu Almannavarna er að styðja ráðuneyti og
stofnanir og samhæfa starfið við að tryggja öryggi borgaranna sem og viðbúnað.
Lög um almannavarnir nr. 82/2008 gera ráð fyrir að yfirvöld á viðkomandi
málefnasviði beri ábyrgð á öryggi mikilvægra innviða og samfélagslega
mikilvægra verkefna og að viðlagastjórnun fari fram með stjórnunarleiðum sem
þessi stjórnvöld nota frá degi til dags.
Til að auðvelda ráðuneytum, stofnunum og sveitarfélögum sína
vinnu er þörf á frekari skýringu þeirra verkefna sem eru mikilvæg fyrir
samfélagið. Með það að leiðarljósi hafa Almannavarnir unnið skilgreiningar á
hvað mikilvæg verkefni samfélagsins fela í sér. Í þessari skýrslu er farið yfir
hvaða þjónusta og aðstoð er nauðsynleg til að viðhalda þeim.
Skýrslan er þýðing og staðfæring á
norsku skýrslunni Samfunnets kritiske funksjoner
(2006) með tilliti til aðferðafræði og nálgunar á viðfangsefni. Hún er
þó staðfærð og vísar í viðeigandi íslensk lög og reglugerðir um tiltekin
málefni og þá starfsemi á Íslandi sem sinnir þeim.
Yfirlit þessarar skýrslu yfir samfélagslega
mikilvæg verkefni byggir m.a. á Stefnu í almannavarna- og öryggismálum 2015-2017
(2015) og verkefni forsætisráðuneytisins, Uppbygging innviða (2020), en
þar eru tekin fram þau „kerfi sem eru nauðsynleg fyrir starfsemi samfélagsins
og efnahag þess.“
Markhópur skýrslunnar eru stjórnvöld og lögaðilar sem bera
ábyrgð á þeim verkefnum sem eru mikilvæg til að tryggja öryggi borgaranna á hjá
ríki og sveitarfélögum, svo sem ráðuneyti, stofnanir og opinber hlutafélög,
lögreglustjórar, sveitarfélög og aðrir.
Öryggi samfélagsins er hér skilgreint á eftirfarandi vegu:
Geta samfélagsins til
að verjast atvikum sem ógna grundvallarverðmætum og grundvallarverkefnum eða
stofna lífi og/eða heilsu í hættu. Slík atvik geta verið af völdum náttúrunnar,
afleiðing tæknilegra eða mannlegra mistaka eða stafað af vísvitandi aðgerðum.
Verndun samfélagslega mikilvægra verkefna og hröð endurreisn
þeirra þegarhennar gerist þörf, er þungamiðja
vinnunnar við að tryggja öryggi borgaranna og samfélagsins sem og viðbúnað.
Tilgangur þessarar skýrslu er að greina hvaða
verkefni eru mikilvæg og að skilgreina hvaða virkni þarf að viðhalda á
hverjum tíma til að tryggja öryggi borgaranna.
Slík yfirsýn yfir samfélagslega mikilvæg verkefni er
grundvöllur markvissrar vinnu við að tryggja öryggi borgaranna sem og viðbúnað,
þvert á málefnasvið og innan þeirra.
Þeim samfélagslegu verkefnum sem lýst er í þessari skýrslu
standa vörð um grundvallargildi og geta því talist grundvallarstoðir fyrir
seiglu samfélagsins. Skýrslan hjálpar einnig til við að skýra ábyrgð og leggja
grunn að markvissari vinnu til að efla öryggi borgaranna sem og viðbúnað.
Yfirsýn yfir samfélagslega mikilvæg verkefni og nauðsynlega
virkni þeirra getur myndað grunn fyrir fjölda mismunandi verkefna, t.d.:
•
Stöðu- og ástandsmat
•
Greiningar og skýrslur
•
Stjórnun í ráðuneytum, hjá stofnunum og í
sveitarfélögunum
• Í
1. mgr. í 15. gr. almannavarnalaga er kveðið á um að ráðuneyti þurfi að kanna
áfallaþol þess hluta íslensks samfélags sem fellur undir starfssvið þeirra. Til
þess geta sinnt því, er þörf á yfirsýn yfir samfélagslega mikilvæg verkefni og
innviði á viðeigandi málefnasviði.
•
Ákvörðun um hvaða samfélagslegu
verkefni og innviði þarf að vernda með tilliti til eftirfarandi:
a) Þýðing
þeirra fyrir getu til að sinna viðlagastjórnun og vörnum ríkisins
b) Þýðing
þeirra fyrir önnur mikilvæg verkefni
c) Táknrænt
gildi þeirra
d) Möguleg
hætta fyrir umhverfi eða líf og heilsu íbúa sem skapast ef ekkert er að gert
Samkvæmt 3. gr.
varnarmálalaga nr. 34/2008,
ber utanríkisráðherra ábyrgð á að gert sé hættumat á sviði varnarmála. Á vegum
utanríkisráðuneytisins var áhættumatsskýrsla unnin fyrir Ísland árið 2009 þar
sem farið er yfir áhættuþætti í öryggis- og varnarmálum og hver samfélagsleg
áhrif þess yrðu ef öryggi á tilteknu sviði væri stefnt í hættu.[2] Þar var
lagt mat á eftirfarandi:
· Þýðing
samfélagslegra verkefna og grunnvirkja fyrir samfélagið
· Ógn
fyrir umhverfi eða líf og heilsu íbúa
•
Yfirlit yfir áhættu og viðkvæmni
• Ráðuneytum,
stofnunum og sveitarfélögum er gert að hafa yfirsýn yfir áhættu og viðkvæmni innan
þess svið sem þeim er falið að bera ábyrgð á. Greining á því hvaða
samfélagslegu verkefni geta orðið fyrir áhrifum frá atvikum innan eigin
ábyrgðarsviðs er hluti af slíkri yfirsýn.
•
Eftirlit
• Í
skýrslunni er þeim eftirlitsyfirvöldum sem bera ábyrgð á að tryggja öryggi
borgaranna sem og viðbúnað bent á sérstök svið sem gott væri að þau leggðu
sérstaka áherslu á.
Hvert ráðuneyti ber ábyrgð á öryggi borgaranna og
samfélagsins á eigin málefnasviðum og á því að samræma starfið í eigin
málaflokkum við aðra viðeigandi starfsemi.[3] Unnið hefur verið yfirlit
yfir samfélagslega mikilvæg verkefni þar sem tilgreindir eru viðeigandi aðilar,
ráðuneyti, stofnanir og aðrir sem bera ábyrgð.[4]
Verkefni ráðuneyta eru að:
• eiga
frumkvæði að því að skýra ábyrgð milli hlutaðeigandi aðila innan viðkomandi
málefnasviðs og benda á grá svæði eða svið þar sem ábyrgð skarast.
• stuðla
að sameiginlegum æfingum, mati á hvernig til tókst og draga lærdóm af því.
• hafa
samvinnu um, upplýsa um og leggja fram tillögur um viðbúnaðaraðgerðir,
áætlanir, reglugerðir og önnur mikilvæg mál fyrir viðeigandi stjórnvöld, þ.m.t.
dómsmálaráðuneytið og undirstofnanir þess sem sjá um samræmingu almannavarna.
• undirbúa
stöðumat og/eða ástandsmat.
• eiga
frumkvæði að og taka þátt í fundum og öðrum atburðum þar sem skipst er á
reynslusögum.
• greina
þörf fyrir sérhæfingu innan sinna málefnasviða. aðstoða dómsmálaráðuneytið við
upplýsingaöflun og/eða skýrslugerð innan tiltekins sviðs, ef nauðsyn krefur.
Þessi skýrsla er leiðbeinandi en hún útfærir og ályktar um
skiptingu á ábyrgð málefnasviða. Yfirlitið yfir ábyrgð og þá hlutaðeigandi
aðila sem teknir hafa verið með, allt eftir hvaða virkni þarf að viðhalda í
hverju samfélagslega mikilvæga verkefni, er ekki tæmandi.
Ráðuneyti, stofnanir og aðrir aðilar sem bera ábyrgð á
mikilvægum verkefnum og innviðum verða að gera áætlun um hvernig tryggja á
virkni og samfellu þeirra. Kortleggja þarf veika punkta og draga verður úr
hættu á að þeir valdi skaða þegar á reynir. Þeir sem bera ábyrgð á og reka
mikilvæga innviði eru ábyrgir fyrir öryggi og virkni kerfa. Hlutverk
stjórnvalda er að veita hvatningu, leiðbeina, gera kröfur og hafa eftirlit. Á
sama tíma er virkni margra ríkisstofnana einnig mikilvæg fyrir öryggi borgaranna
og samfélagsins og bera ríkisstofnanir því einnig ábyrgð á að tryggja samfellu
í eigin starfsemi.
Mjög mörg samfélagsleg verkefni eru réttlætanlega skilgreind
mikilvæg þar sem missir þeirra gæti haft alvarlegar afleiðingar. Þessi skýrsla
fjallar um samfélagsleg verkefni sem einkennast af því að ef bilun eða brestir
koma upp, gæti það fljótt leitt til tjóns eða missis á starfsemi og því er
sérstaklega mikilvægt að forðast truflanir.
Eftirfarandi forsendur eru lagaðar fram sem grundvöllur
skýrslunnar:
• Tímatakmarkanir:
Hugtakið samfélagslega mikilvægt verkefni er eingöngu notað um verkefni
sem samfélagið getur ekki verið án í sjö daga eða skemur án þess að það ógni
öryggi íbúa og/eða öryggiskennd þeirra.
• Gert
er ráð fyrir að atvik komi upp sem hafa í för með sér þörf fyrir
viðbúnaðarúrræði á þessu sjö daga tímabili.
Við nánara niðurbrot í einstakar vöruafhendingar, þ.m.t.
þjónustu á hverju og einu málefnasviði hjá ríki og í sveitarfélögum, er hægt
að leggja sömu forsendur til grundvallar. Sama máli gegnirþegar
innviðir eru skilgreindir mikilvægir til að tryggja afhendingu vöru, þ.m.t.
þjónustu. Að öðru leyti hafa forsendurnar enga þýðingu fyrir notkun skjalsins.
Mörg samfélagslega mikilvæg verkefni, svo sem menning,
skóli, menntun, rannsóknir og fleira, falla ekki undir hugtakið samfélagslega
mikilvæg verkefni, þar sem forsendan felst í afmörkun í tíma. Þetta þýðir
ekki að þau skipti minna máli út frá heildarhagsmunum, heldur liggur ástæðan í
því að það tæki lengri tíma en sjö daga áður en neikvæðar afleiðingar þess að
þau féllu niður yrðu merkjanlegar. Þörf
bráðaviðbúnaðar er því ekki eins aðkallandi hjá þeim verkefnum.
Í þessaru skýrslu er aðferðafræði
með afleiðslu notuð. Skilgreining á samfélagslega
mikilvægum verkefnum er byggð á lýsingu á grunnþörfum íbúanna og samfélagsins
til þess að viðhalda þeim. Nánari skýring á samfélagslega mikilvægum verkefnum
er að finna í 4.–6. kafla þar sem verkefnunum er skipt í mismunandi
„starfsgetu“. Starfsgetan er skilgreind með tilheyrandi virkni sem segir
til um hvaða þjónustu og vöruafhendingu verður að viðhalda til þess að hægt sé
að uppfylla nauðsynlegar þarfir íbúa.
Skýrslan er þýdd, staðfærð og aðlöguð að íslenskum aðstæðum
úr Samfunnets kritiske
funksjoner sem DSB, norska systurstofnun
Almannavarna, gaf út 2016. Einnig var stuðst við þá greiningarvinnu sem
forsætisráðuneytið vann í tengslum við uppbyggingu innviða eftir óveðrið 2019[5], Áhættumatsskýrslu
fyrir Ísland, Stefnu stjórnvalda í almannavarna og öryggismálum, Áhættuskoðun
Almannavarna 2011 og fleiri greiningar og skýrslur sem varða málið.
Grenndarreglan: Ein af fjórum grundvallarreglum í viðbragðskerfi almannavarna. Staðbundin
stjórnvöld undirbúa fyrirbyggjandi ráðstafanir og viðbragðsáætlanir.
Samfélagslega mikilvæg verkefni: Verkefni eru
skilgreind mikilvæg ef missir þeirra gæti haft alvarlegar afleiðingar. Þessi
skýrsla fjallar um samfélagsleg verkefni sem einkennast af því að ef bilun eða
brestir koma upp, gæti það fljótt leitt til tjóns eða missis á starfsemi og því
er sérstaklega mikilvægt að forðast truflanir.
• Tímatakmarkanir:
Hugtakið er eingöngu notað um verkefni sem samfélagið getur ekki verið án í sjö
daga eða skemur án þess að það ógni öryggi íbúa og/eða öryggiskennd þeirra.
• Gert
er ráð fyrir að atvik komi upp sem hafa í för með sér þörf fyrir
viðbúnaðarúrræði á þessu sjö daga tímabili.
Samkvæmisreglan: Ein af fjórum grundvallarreglum í
viðbragðskerfi almannavarna. Á hættutímum sér yfirvald eða stofnun um
björgunarstörf á verksviði sínu.
Samræmingarreglan: Ein af fjórum grundvallarreglum í
viðbragðskerfi almannavarna. Allir viðbragðsaðilar samhæfa störf sín við
undirbúning á aðgerðum vegna hættuástands þannig að búnaður og mannafli sé
nýttur á árangursríkan hátt.
Starfsgeta (e.
functional capability
of society): Hugtakið á við mikilvæga
virkni en orðið geta er yfirleitt notað í sömu merkingu og hæfni[6] en í því
felst hæfileiki og frammistaða.[7] Á sviði almannavarna gefur
starfsgeta til kynna hvað samfélagið verður að gera ráð fyrir að geta viðhaldið,
nánast sama hvað gerist.
Sviðsábyrgðarreglan: Ein af
fjórum grundvallarreglum í viðbragðskerfi almannavarna. Sá aðili sem fer
venjulega með stjórn tiltekins sviðs samfélagsins, tiltekins svæðis eða umdæmis
skal skipuleggja viðbrögð og koma að stjórn aðgerða þegar hættu ber að höndum.
Viðbragð (e. response):
Aðgerðir viðbragðsaðila og opinberra aðila til að bregðast við yfirvofandi
hættu eða atburði sem þegar er orðinn í þeim tilgangi að bjarga lífi, lágmarka
heilsufarsáhrif, tryggja öryggi og mæta grunnþörfum almennings á áhrifasvæði
hamfara.
Viðbragðsáætlun: Hugtakið vísar hér til þeirrar viðbragðsáætlunar sem fjallað er um í 17.
gr. laga um almannavarnir nr. 82/2008 og 3. gr. reglugerðar um efni og gerð viðbragðsáætlana nr. 323/2010:
„Einstök ráðuneyti, undirstofnanir þeirra, sveitarfélög og
stofnanir á þeirra vegum skulu gera viðbragðsáætlun þar sem gerð er grein fyrir
viðbrögðum og aðgerðum í almannavarnaástandi. Í viðbragðsáætlun er fjallað um:
• Skipulagningu
aðgerða.
• Viðbúnað
viðbragðsaðila, m.a. liðsafla, þjálfun liðsafla og útbúnað og
stjórnsýsluviðbúnað.
• Samgöngur
og fjarskipti.
• Framkvæmd
ráðstafana á hættustundu.
• Samhæfingu
og stjórn aðgerða viðbragðsaðila og annarra aðila.
• Áfallahjálp
og aðstoð við þolendur.
• Hagvarnir,
birgðir og neyðarflutninga til og frá landi. “
Auk þess þurfa eftirfarandi atriði að koma fram í
viðbragðsáætlun:
• „Inngangur
þar sem m.a. er gerð grein fyrir viðeigandi lögum og þeim forsendum sem
viðbragðsáætlun byggir á
• Skilgreiningar
á hugtökum
• Upplýsingar
um staðhætti
• Stigskipting
viðbragðsáætlunar í óvissu-, hættu- og neyðarstig
• Hverjir
teljist til viðbragðsaðila, hlutverk þeirra, viðbrögð og starfssvæði
• Hvernig
staðið skuli að boðun viðbragðsaðila
• Hver
taki ákvörðun um virkjun viðbragðsáætlunar
• Breytingasaga
viðbragðsáætlunar.“
Viðbúnaður (e.
preparedness): Hugtakið á við um
skipulagðar og undirbúnar aðgerðir sem gera ráðuneyti kleift að takast á við
óæskileg atvik og neyð svo að afleiðingar verði sem minnstar.
Viðbúnaðaðaráætlun: Undirbúningur ráðuneyta fyrir
viðbrögð eða til að draga úr líkum á að þörf sé á viðbragði. Viðbúnaðaráætlun
byggir á greiningu ráðuneytisins á áhættu og áfallaþoli og inniheldur lýsingu á
ábyrgð, hæfni og búnaði vegna þeirrar áhættu sem hefur verið greind. Samantekt
viðbúnaðaráætlunarinnar verður hluti af viðbragðsáætlun, sbr. 2. tl. undir viðbragðsáætlun, og er undirstaða þess að til séu
nauðsynlegar upplýsingar fyrir viðbragðsaðila svo hægt sé að gera ytri
neyðaráætlanir.
Öryggi samfélagsins og borgaranna: Markmið
almannavarna sem hér er lýst sem getu samfélagsins til að undirbúa, skipuleggja
og framkvæma ráðstafanir sem miða að því að koma í veg fyrir og takmarka, eftir
því sem unnt er, að almenningur verði fyrir líkams- eða heilsutjóni, að
umhverfi eða eignir verði fyrir tjóni af völdum náttúruhamfara, farsótta eða
hernaðaraðgerða, af mannavöldum eða af öðrum ástæðum. Sömuleiðis miðast það við
aðveita líkn í nauð og
aðstoð vegna tjóns sem hugsanlega kann að verða eða hefur þegar orðið.
Samfélagsleg verkefni teljast mikilvæg ef brottfall þeirra
hefur afleiðingar sem ógna grunnþörfum borgaranna og samfélagsins.
Grunnþarfirnar eru skilgreindar sem „matur, vatn, hiti, öryggi o.þ.h.“
Tekið er mið af þarfapíramída Maslows
enskilgreiningin á grunnþörfum tengist tveimur neðstu þrepum hans: líkamlegar
grunnþarfir og þörf fyrir öryggi (sem tekur einnig til reglu og stöðugleika). Maslow flokkaði öryggi undir nauðsynjar, þ.á m. persónulegt
öryggi, upplifun á öryggi (þ.e. öryggiskennd), vernd, stöðugleika og reglu (Maslow, 1943).
Grunnþarfir íbúa og samfélags má líka skilgreina sem
samfélagsleg grundvallarverðmæti. Í skjalinu, Greining hættusviðsmynda (Almannavarnir, 2021), eru afleiðingar
óæskilegra atvika metnar á grundvelli áhrifa þeirra á eftirfarandi fimm
samfélagsleg verðmæti:
• Líf
og heilsa
• Náttúra
og menning
• Efnahagsleg
verðmæti
• Stöðugleiki
• Lýðræðisleg
gildi og stjórnarhættir
Kjarninn í vinnunni við að tryggja öryggi
borgaranna er verndun öryggis og öryggiskenndar íbúa, hvort sem tekið er mið af
kenningum Maslows eða samfélagslegum verðmætum.
Hugtökin öryggi og
öryggiskennd geta þýtt nokkurn veginn
það sama í íslensku máli en hér er þeim gefin svolítið ólík merking.
Með hugtakinu öryggi
er hér átt við vernd gegn dauða, líkamlegum skaða eða sjúkdómum, missis
lýðræðislegra réttinda og friðhelgi einstaklingsins, missis eða tjóns á
nærumhverfi, eignum eða efnislegum gildum.
Með hugtakinu öryggiskennd
er hér átt við aðgengi að nauðsynlegri þjónustu og afhendingu vöru sem eru svo
mikilvægar að brottfall þeirrar hefur í för með sér alvarlega ólgu í
samfélaginu, áhyggjur og vandamál í daglegu lífi.
Þessi samfélagslegu verkefni eru að mörgu leyti mjög háð
hvert öðru. Brestur í einu verkefni breiðist í mörgum tilfellum út til annarra
mikilvægra verkefna.
Ákvörðun um hvaða samfélagslegu verkefni eru mikilvæg og
hverju þau samanstanda af miðast við þrjú skref: flokkun í tegundir
samfélagslegra verkefna, sundurliðun í samfélagslega mikilvæg verkefni og
skilgreining og lýsing á starfsgetu. Útgangspunkturinn er skilgreining á
samfélagslega mikilvægu verkefni, en hún er tengd þeim neikvæðu áhrifum sem tap
á verkefninu hefur fyrir getu samfélagsins til að vernda öryggi og öryggiskennd
íbúa.
Í fyrsta skrefi er hugtakið samfélagslega mikilvægt verkefni skipt í þrjá flokka sem eru
skilgreindir á grundvelli þess hvernig brestur eða bilun í verkefnum getur haft
áhrif á grunnþarfir samfélagsins og íbúanna (sjá einnig Mynd 2).
A. Lýðræðisleg gildi og fullveldi
Í þessum flokki eru verkefni sem eru grundvallarskilyrði til
að hægt sé að sinna öðrum verkefnum samfélagsins, s.s. að viðhalda landhelgi og
sjálfstjórn, samfellu í stjórnun og heildargetu til að mæta óvenjulegum
aðstæðum.
B. Öryggi borgaranna
Í þessum flokki eru verkefni sem fyrst og fremst hafa bein
áhrif á getu samfélagsins til að standa vörð um grunnöryggi borgaranna.
Aðalhlutverk þessara verkefna er að vernda gegn dauða, líkamlegum skaða eða
sjúkdómum, missi lýðræðislegra réttinda og friðhelgi einstaklingsins, missi eða
tjóni á umhverfi, eignum eða efnislegum verðmætum.
C. Virkni samfélagsins
Í þessum flokki eru verkefni sem fyrst og fremst hafa
óbeina þýðingu fyrir getu samfélagsins til að viðhalda öryggi íbúa. Þau
samfélagslegu verkefni, sem hér eru talin, eru afhendingar á mismunandi vöru og þjónustu sem byggist á innviðum.
Verkefnin eru einnig mikilvæg fyrir öryggiskennd borgaranna en óháð afleiðingum,
getur brestur eða bilun hrundið af stað ólgu, valdið áhyggjum og skapað
vandamál í daglegu lífi.
Í öðru skrefi ákvörðunartökunnar eru þessir flokkar sundurliðaðir í samfélagslega mikilvæg verkefni en í því
þriðja er þeim lýst með því að skilgreina ákveðna starfsgetu sem
verkefnin og hlutaðeigandi aðilar þurfa að geta staðið undir með tilheyrandi
skilgreindri virkni. Ákvörðunum er lýst í 4.-6. kafla.
Geta er hugtak sem
er mikið notað í almannavörnum (e. capability) og það er almennt notað í varnarmálum. Hugtakið
er skylt orðinu færni sem þýðir að
„hafa hæfni eða vera fær um eitthvað“ Samkvæmt Íslenskri orðsifjabók merkir geta að „vera fær um“ og er oft notað í
sömu merkingu og „hæfni“. Á sviði almannavarna gefur starfsgeta (e. functional
capability of society)
til kynna hvað það er sem samfélagið verður að gera ráð fyrir að geta
viðhaldið, nánast sama hvað gerist.
Mynd 2: Tegundir samfélagslegra
verkefna
Til þess að hægt sé að nota umgjörðina í kafla 3.5 við
stjórnun og eftirfylgni er sameiginlegur skilningur nauðsynlegur sem og skýr
dæmi um hvaða virkni þarf fyrir ólíka starfsgetu.
Mikilvæg virkni getur tengst eftirfarandi:
• Samfella:
Geta til að viðhalda þjónustu eða afhendingu vöru þegar starfsemi verður fyrir
óæskilegu atviki. Sum verkefni þarfnast þess að hægt sé að halda uppi næstum
eðlilegri afhendingu á vöru eða þjónustu en önnur krefjast þess að völdum
þáttum sé haldið gangandi óslitið. Til þess að gefa til kynna að viðeigandi
stjórnvöld verði að leggja mat á mikilvæga þætti í slíkum tilvikum, er m.a.
gripið til orða eins og forgangsröðun,
nauðsynlegur eða nægjanlegur.
• Öryggi:
Geta til að viðhalda viðunandi öryggisstigi í starfsemi sem hugsanlega getur
valdið – eða getur verið nýtt til að valda – skaða á lífi og heilsu, skaða á
umhverfi eða tapi á öðrum samfélagslegum verðmætum. Í lýsingu slíkrar virkni
eru hugtök eins og samþykkjanleg áhætta
og viðunandi öryggi stundum notuð til
að gefa til kynna að hlutaðeigandi stjórnvöld verði að meta hvaða áhættustig
hægt er að búa við.
• Viðbúnaður:
Geta til að hrinda fyrir fram skipulögðum aðgerðum í framkvæmd þegar
óvenjulegar aðstæður koma upp. Gert er ráð fyrir að öll starfsemi sem ber ábyrgð
á samfélagslega mikilvægum verkefnum hafi viðbúnaðargetu. Það er því aðeins
fyrir þá sem hafa viðbragð að aðalverkefni og fyrir stjórnsýsluna sem slík
virkni er skilgreind í yfirlitinu.
Útgangspunkturinn fyrir skýrsluna er þörf fyrir samfellu í
verkefnum sem eru mikilvæg fyrir öryggi borgaranna og samfélagsins, sama hvað
gerist. Skýrslan fjallar ekki um hvort núverandi geta samfélagsins til að
starfa á ýmsum sviðum sé nægjanleg eða ekki. Geta til að takast á við aðstæður
sem krefjast mun meira en að viðhalda eðlilegri virkni (t.d. styrjöld) er ekki
heldur umfjöllunarefni hér. Starfsemi sem ber ábyrgð á samfélagslega mikilvægum
verkefnum verður engu að síður að gera ráð fyrir að geta tekist á við slík
atvik.
II.
HLUTI
SAMFÉLAGSLEGA MIKILVÆG VERKEFNI OG GETA TIL AÐ VIÐHALDA VIRKNI
ÞEIRRA
4. Lýðræðisleg
gildi og fullveldi
Flokkurinn lýðræðisleg gildi og fullveldi nær til
verkefna sem lýsa má sem grundvallarskilyrðum annarra verkefna samfélagsins.
Meðal mikilvægra verkefna í þessum flokki er að viðhalda landhelgi og
sjálfstjórn og að tryggja samfellu í stjórnun og heildargetu til að mæta
óvenjulegum aðstæðum.
Grunnforsenda þess að vernda öryggi íbúa er að
íslensk stjórnvöld ráði yfir íslensku yfirráðasvæði og geti starfað óháð
ótilhlýðilegum þrýstingi frá erlendum ríkjum og öðrum aðilum. Sömuleiðis er
grundvallaratriði að stjórnvöld hafi getu til að viðhalda eðlilegri stjórnun og
mæta óvenjulegum aðstæðum með þeim auðlindum sem þarf. Á þeim grundvelli hafa
tvö samfélagslega mikilvæg verkefni verið skilgreind innan flokksins lýðræðisleg
gildi og fullveldi: stjórnun og viðlagastjórnun og varnarmál.
Þau verkefnin fela í sér að viðhalda fullveldi Íslands og tryggja frelsi til
athafna og sjálfstjórnar gagnvart öðrum ríkjum, sem og virkni óháð því hvaða
atvik geta átt sér stað. Sé þessum tveimur samfélagslegu verkefnum sinnt hafa
ríkið og önnur stjórnvöld nauðsynlegar forsendur til að vernda öryggi og
öryggiskennd íbúanna (sjá Mynd 3).
Mynd 3: Samfélagsleg verkefni í
flokknum lýðræðisleg gildi og fullveldi
Samfélagslega verkefnið stjórnun og viðlagastjórnun
er tengt stjórnskipan samfélagsins en það felur í sér þau störf sem æðsta
stjórn landsins, s.s. ríkisstjórn, Alþingi og Hæstiréttur, fer með og einnig
þau sem opinber stjórnsýsla fer með (bæði ríki og sveitarfélög). Verkefnið
felur í sér getu til að viðhalda sjálfstæði og nauðsynlegu athafnafrelsi, vernd
gegn áþreifanlegum og stafrænum árásum og viðhald tilheyrandi starfsemi undir
margvíslegu álagi. Stjórnun og forysta í óvenjulegum aðstæðum falla einnig
undir þetta verkefni (sjá Mynd 4).
Mikilvæg löggjöf og fyrirmæli:
·
Forsetaúrskurður um skiptingu stjórnarmálefna á
milli ráðuneyta í Stjórnarráði Íslands
·
Leiðbeiningar fyrir greiningu á áhættu og
áfallaþoli fyrir stærri einingar (t.d. stofnanir og sameinaðar
almannavarnanefndir fyrir fleiri sveitarfélög)
·
Leiðbeiningar fyrir ráðuneyti um greiningu á
áhættu og áfallaþoli
·
Leiðbeiningar við greiningu á áhættu og
áfallaþoli í sveitarfélagi Lög um almannavarnir
·
Lög um brunavarnir
·
Lög um félagsþjónustu sveitarfélaga
·
Lög um fjarskipti
·
Lög um heilbrigðisþjónustu
·
Lög um Landhelgisgæslu Íslands
·
Lög um landlækni og lýðheilsu
·
Lög um Stjórnarráð Íslands
·
Lög um þjóðaröryggisráð
·
Lög um öryggi net- og upplýsingakerfa mikilvægra
innviða
·
Lögreglulög
·
Raforkulög
·
Sóttvarnarlög
·
Sveitarstjórnarlög
·
Útvarpslög
·
Varnarmálalög
·
Orkulög
·
Stjórnarskrá lýðveldisins Íslands
Mynd 4: Samfélagslega verkefnið stjórnun og viðlagastjórnun
Ríkisstjórn, ráðuneyti, stofnanir og
stjórnsýsla
Stjórnarskráin er grundvöllur stjórnskipanar
ríkisins og stjórnsýslunnar og er grundvöllur íslenska réttarríkisins.
Stjórnarskráin hefur m.a. ákvæði um stjórnarform, um löggjafarvald (Alþingi),
framkvæmdarvald (forseti Íslands og ráðherrar) og dómskerfi (dómstólar).
Stjórnarskráin, venjuréttur, mannréttindi og alþjóðlegar skuldbindingar eru
mikilvægustu undirstöður stjórnarforms Íslands og skilnings á lögum og löggjöf.
Önnur löggjöf á Íslandi dýpkar og skýrir ákvæði stjórnarskrárinnar.
Viðhald ríkisstjórnar sem er í samræmi við ákvæði stjórnarskrárinnar
er grundvallaratriði í þjóðaröryggi. Hlutverk ríkisstjórnarinnar sem
framkvæmdarvalds er mikilvægast, ekki síst í neyðarástandi. Að lokum er
ríkisstjórn sem getur unnið á grundvelli þjóðarhagsmuna forsenda sjálfstæðis
landsins. Mikilvægt er fyrir ríkisstjórn að tryggja að hægt sé að taka
ákvarðanir án óeðlilegs þrýstings frá erlendum ríkjum eða sterkra takmarkana af
diplómatískum eða hernaðarlegum toga. Forsenda þess
er virk stefna til langtíma í utanríkis- ,
varnar- og öryggismálum.
Hlutverk stjórnsýslunnar er m.a. að undirbúa og hrinda í
framkvæmd pólitískum ákvörðunum. Starfandi stjórnsýsla er því forsenda þess að
ríkið geti sinnt verkefnum sínum. Stjórnsýslan samanstendur af ráðuneytum og
undirstofnunum þeirra auk annarra stofnana sem fara með stjórnsýslu. Hver
ráðherra er stjórnskipulega ábyrgur gagnvart Alþingi innan síns málefnasviðs.
Ráðuneyti bera sjálfstæða ábyrgð á að tryggja öryggi og samfellu í eigin
starfsemi. Fjármála- og efnahagsráðuneytið ber heildarábyrgð á ytra öryggi ríkisbygginga,
innviðum þeirra og öryggi sameiginlegra lausna, t.d. á UT-sviði sem ráðuneytum
er boðið upp á.[8] Samgöngu-
og sveitarstjórnarráðuneytið fer með ábyrgð á fjarskiptamálum.
Í íslensku stjórnsýslunni hefur fjöldi fagsviða verið
starfræktur hjá stofnunum. Hlutverk stofnananna er að styðja faglega við
ráðuneytin og framkvæma stefnu sem ríkisstjórnin og Alþingi samþykkja. Margar
stofnanir hafa fengið framseldar heimildir og ábyrgð á eftirliti og stjórnun á
málefnasviðinu og gegna lykilhlutverki í neyðarstjórnun. Eftirlitshlutverk geta
verið inni í fagstofnunum eða verið aðgreindar í sérstökum eftirlitsstofnunum,
t.d. Gæða- og eftirlitsstofnun félagsþjónustu og barnaverndar.
Sýslumenn fara með framkvæmdarvald og stjórnsýslu ríkisins í
héraði, hver í sínu umdæmi, eftir því sem lög og reglugerðir eða önnur
stjórnvaldsfyrirmæli kveða á um.[9] Samgöngu-
og sveitarstjórnarráðuneytið ber ábyrgð á leiðsögn, eftirfylgni og eftirliti
með sveitarfélögum. Verkefni sem varða samhæfingu sveitarfélaga eru m.a. hjá Húsnæðis-
og mannvirkjastofnun og Skipulagsstofnun.
Fjöldi samfélagslega mikilvægra verkefna hefur verið
falin sveitarfélögunum. Stórum hluta
þarfa íbúanna á sviði öryggis og velferðar er sinnt af sveitarfélögum en stofnanir
sveitarfélaga og að einhverju leyti einnig stjórnsýsla sveitarfélaganna gegna
mjög mikilvægu hlutverki í mörgum neyðaraðstæðum.
Vel starfandi stjórnsýsla hvílir á ýmsum forsendum.
Mikilvægi sjálfstjórnar ríkisins og athafnafrelsis er lýst hér að framan. Í
framhaldi er nauðsyn þess að tryggja sig gegn njósnum, skemmdarverkum og hagræðingum í vafasömum tilgangi.
Fjárhagslegt frelsi til athafna er ekki síður mikilvægt en
að vera án utanaðkomandi þrýstings.
Hryðjuverk sem beinst hafa að stjórnsýslu víða um heim, t.d.
atvikið þann 22. júlí árið 2011 í Noregi, sýna mikilvægi þess að tryggja öryggi
bygginga og starfsfólks gegn árásum. Auk þess eru ýmsar aðrar forsendur sem
þurfa að vera fyrir hendi til að starfsemi geti farið fram óhindrað, svo sem
aðgangur að raforku, rafræn samskipti, nægilegur fjöldi starfsfólks, húsnæði,
upplýsingatæknikerfi.
Viðbúnaður og viðlagastjórnun
Ríkisstjórnin og stjórnsýslan verða ekki aðeins að geta séð
um athafnir frá degi til dags, heldur einnig að geta tekist á við óvenjulegar
aðstæður þar sem þau úrræði sem alla jafna eru til staðar og það skipulag sem
gildir dugar ekki.
Ríkisstjórnin ber æðstu ábyrgð á viðbúnaði þjóðarinnar og
meðhöndlun atvika sem hafa áhrif á samfélagið. Ábyrgð á undirbúningi og
framkvæmd þeirra ráðstafana sem nauðsynlegar eru til að takast á við óæskileg
atvik, eru faldar hverju ráðuneyti og undirstofnunum þeirra. Í héraði liggur
ábyrgðin hjá viðeigandi sveitarfélagi eða sveitarfélögum. Lögreglan hefur
forystu í aðgerðastjórnum í samræmi við 11. gr. almannavarnalaga og 8 gr.
lögreglulaga og ber ábyrgð á því að hrinda í framkvæmd og skipuleggja
björgunaraðgerðir þar sem lífi eða heilsu fólks er ógnað. Til viðbótar ábyrgð
sinni á málefnasviðinu hefur dómsmálaráðuneytinu verið falið samræmingarhlutverk til að tryggja alhliða og samræmdan
viðbúnað.
Öll starfsemi sem miðar að því að tryggja öryggi borgaranna
sem og viðbúnað byggir á meginreglum um sviðsábyrgð, nálægð, samkvæmi og
samræmingu, sbr. athugasemdir við stjórnarfrumvarp 204/135 um
almannavarnir og stefnu í almannavarna- og öryggismálum ríkisins 2015–2017.
Ábyrgð og verkefni í viðlagastjórnun eru að hluta fest í lög
og leiðbeiningar. Hið sama gildir um hernaðarstjórnun þar sem alþjóðalög
(þjóðarréttur) skipta einnig miklu máli.
Hlutverk og verkefni samhæfingar- og stjórnstöðvar koma fram
í 12. og 13. gr. laga um almannavarnir nr. 82/2008 en þar fer
samhæfing og yfirstjórn almannavarnaaðgerða fram. Í lögunum kemur fram að
ráðuneyti þurfi að vinna greiningu á áhættu og áfallaþoli og gera
viðbragsáætlun, útbúa áætlun um samskipti og upplýsingagjöf um óvænta atburði
og vera reiðubúin til að takast á við allar tegundir neyðar.
Þegar frumvarp til laga um almannavarnir var fyrst lagt fram
á Alþingi árið 1962, voru lögin sett fram eftir að allar varúðarráðstafanir til
varnar, aðstoðar og líknar almenningi sem leiða kynnu
af hernaðaraðgerðum annarra þjóða höfðu fallið niður. Spennan í heimsmálum var
hins vegar mikil og því þótti nauðsynlegt að setja lög um skipulagningu og
framkvæmdir ráðstafana til að koma í veg fyrir, eftir því sem unnt er, að
almenningur verði fyrir líkams- eða eignatjóni af völdum hernaðaraðgerða.
Við brottför varnarliðsins árið 2006 þótti þörf á að efla
almennt öryggi en þágildandi lög voru að stofninum
til frá 1962 þó breytingar hafi verið gerðar á þeim níu sinnum og þar af sex
sinnum frá árinu 1996. Í lögunum kom fram fjöldi nýmæla, m.a. mikil rýmkun markmiðs og gildissviðs laganna auk þess sem komið
var á fót sérstakri samhæfingar- og stjórnstöð sem hefur yfirumsjón með og
stjórnar aðgerðum við leit og björgun á landi, sjó og í lofti.
Dreifing á heitu vatni og rafmagni skiptir miklu máli fyrir
stjórnunargetu landsins. Nánar er fjallað um þessi samfélagslegu verkefni í
kafla 6.4. Ábyrgð á orkuöryggi liggur hjá stjórnvöldum, ráðherrum, ráðuneytum
og undirstofnunum. Lögum samkvæmt gegna fyrirtæki á orkumarkaði einnig
mikilvægu hlutverki þegar kemur að orkuöryggi. Regluverk mælir fyrir um skýra
ábyrgð, yfirsýn og hlutverk þessara aðila. Atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytið
fer með yfirstjórn málefnasviðsins. Afhending raforku og dreifing á heitu vatni
er hluti af þeim þáttum sem fellur undir stjórnun samhæfingar- og stjórnstöðvar
ef um almannavá er að ræða[10]. Neyðarsamstarf
raforkukerfisins á fulltrúa í samhæfingar- og stjórnstöð. Orkustofnun er ekki
skilgreindur viðbragðsaðili en styður við viðbrögð viðbragðsaðila eins og þurfa
þykir. Neyðarsamstarf raforkukerfisins er samvinnuvettvangur vinnslufyrirtækja,
flutningsfyrirtækis, dreifiveitna, stórnotenda og opinberra aðila á Íslandi
vegna vár sem steðjar að vinnslu, flutningi eða
dreifingu raforku og/eða stórnotendum. Orkustofnun er eftirlitsstofnun og hefur
því eftirlit með því að undirbúningur og skipulag viðbúnaðar orkugeirans sé
fullnægjandi, eftirlit með framkvæmdum á meðan hættuástand varir og gerir
úttekt á árangri aðgerða auk þess að taka þátt í starfsemi Almannavarna- og
öryggismálaráðs.[11]
RÚV ber skylda að koma á framfæri tilkynningum frá
stjórnvöldum til að tryggja að upplýsingar frá stjórnvöldum berist íbúum ef
brýna nauðsyn ber til. Lög um fjölmiðla nr. 38/2011 krefjast
þess að allar fjölmiðlaveitur sendi skilaboð fá yfirvöldum þegar þau eru mikilvæg.
Almannavarnir eru ábyrgar fyrir heimasíðunni almannavarnir.is en sú síða er gátt sem m.a. safnar upplýsingum
stjórnvalda í neyðarástandi og tengir við viðeigandi upplýsingar frá öðrum
aðilum.
Sýslumaður og stofnanir[12] hafa tengingu við
sveitarfélögin og þjónustu þeirra. Ábyrgð þeirra á viðbúnaði og viðlagastjórnun
má lesa nánar um í Leiðbeiningum fyrir greiningu á áhættu og áfallaþoli
fyrir stærri einingar (t.d. stofnanir og sameinaðar almannavarnanefndir fyrir
fleiri sveitarfélög) en leiðbeiningarnar lýsa m.a. ábyrgð á eigin
viðbúnaðaráætlun og ábyrgð vegna samhæfingar í héraði við meðhöndlun
óæskilegra atvika. Í Leiðbeiningum um störf almannavarnanefnda[13] er m.a.
fjallað um samsetningu almannavarnanefndar.
Lög um almannavarnir nr. 82/2008 setja reglur
um almenna ábyrgð sveitarfélags innan viðbúnaðar og viðlagastjórnunar og bæta
við ákvæði sem sett eru í löggjöf málefnasviðsins. Markmið almannavarnalaga er
m.a. að vernda líf, heilsu, umhverfi, efnisleg gildi og mikilvæga innviði þegar
ógnir og óæskileg atvik steðja að af völdum náttúruhamfara, af mannavöldum, af
völdum farsótta, hernaðaraðgerða eða af öðrum ástæðum. Verkefnum og ábyrgð
almannavarna er stýrt með lögum. Verkefni almannavarna er m.a. að skipuleggja
og hrinda í framkvæmd ráðstöfunum til verndar almenningi, umhverfinu og
efnislegum verðmætum. Lög um almannavarnir stjórna einnig viðbúnaðarskyldu
sveitarfélaga. Sveitarfélagi er m.a. skylt að útbúa viðbúnaðaráætlun sem felur
í sér yfirlit yfir hvaða aðgerðir eru tilbúnar til að takast á við óæskileg
atvik, þ.á m. áætlun um neyðarstjórnun sveitarfélagsins, rýmingaráætlun
og áætlun um upplýsingar til íbúa og fjölmiðla. Sveitarfélög gegna einnig mikilvægu
hlutverki í viðbúnaði samfélagsins á sviði heilbrigðis-, félags- og
velferðarmála.
Sérstakar ráðstafanir gilda innan málefnasviðanna geislavarnir
(sjá kafla 5.2.1) og vernd gegn bráðamengun (sjá kafla 5.5.1).
Þeirri virkni sem samfélagið verður að viðhalda hverju sinni
vegna Stjórnunar og viðlagastjórnunar er skipt í tvo flokka eftir
starfsgetu: Ríkisstjórn, ráðuneyti, stofnanir og stjórnsýsla og svo Viðbúnaður og viðlagastjórnun.
Ríkisstjórn,
ráðuneyti, stofnanir og stjórnsýsla
Geta til að viðhalda stjórnarskrárbundnum störfum og
starfsemi á forgangsverkefnum stjórnsýslunnar
Starfsgetan felur í sér að halda uppi starfsemi aðila í
æðstu stjórn ríkisins, eins og ríkisstjórninni, Alþingi og Hæstarétti, svo og
þeim þáttum í starfsemi stjórnsýslunnar sem eru nauðsynlegir til að tryggja
stjórnun og þjóðaröryggi frá degi til dags. Þetta felur í sérforsendu að
viðhalda sjálfræði ríkisins og athafnafrelsi, þar með talin eftirgrennslan,
samanber umfjöllun í samfélagslega verkefninu varnir ríkisins.
Farið er yfir stjórnsýslu ríkis og sveitarfélaga. Með forgangsverkefnum
er átt við að stjórnsýslustofnanir verði að skilgreina hvaða verkefni eru brýn
á hverjum tíma og skipuleggja starfsemi út frá því. Þetta felur einnig í sér
öryggi starfsmanna, upplýsinga og mannvirkja.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Almannavarnir
• Atvinnuvega-
og nýsköpunarráðuneytið
• Dómsmálaráðuneytið
• Embætti
forseta Íslands
• Embætti
landlæknis
• Félagsmálaráðuneytið
• Fjarskiptastofa
• Fjármála-
og efnahagsráðuneytið
• Fjármálaeftirlit
Seðlabanka Íslands
• Forsætisráðuneytið
• Geislavarnir
ríkisins
• Heilbrigðisráðuneytið
• Landmælingar
Íslands
• Lögreglustjórar
• Mennta-
og menningarmálaráðuneytið
• Neyðarlínan
• Orkustofnun
• Ríkislögreglustjóri
(RLS)
• Ríkisstjórnin,
Alþingi og Hæstiréttur
• Samgöngu-
og sveitarstjórnarráðuneytið
• Samgöngustofa
• Seðlabanki
Íslands
• Sveitarfélög
• Umhverfis-
og auðlindaráðuneytið
• Umhverfisstofnun
• Utanríkisráðuneytið
• Öryggissvið
RLS
• Aðrar
stofnanir
Viðbúnaður
og viðlagastjórnun
Geta til að viðhalda viðbúnaði og takast á við neyð og önnur
óæskileg atvik
Með því að viðhalda viðbúnaði er hér átt við getu
starfseminnar til að skipuleggja, úthluta auðlindum til og hrinda í framkvæmd fyrirframskipulögðum aðgerðum ef hætta skapast eða slys
verða til að takast á við eða draga úr tjóni. Hér er neyðarviðbúnaður notaður í
skilningi neyðarviðbúnaðar hjá stofnunum ríkis (ráðuneyti, stofnanir, sýslumenn
o.s.frv.) og sveitarfélaga. Viðbúnaður hjá lögreglu og Landhelgisgæslu og
starfsemi sem ber ábyrgð á samfélagslega mikilvægum verkefnum og þjónustu við
íbúa (heilbrigðisþjónusta, slökkvilið, fjármálageirinn o.s.frv.) er ekki
meðtalin hér, heldur er hún samþætt í virkni fyrir starfsgetu þeirrar þjónustu.
Allur viðbúnaður vegna varnarmála og í tengslum við neyð sem
varðar öryggis- og varnarmál er innifalinn.
Með neyð er hér átt við óæskilegt ástand með mikla
óvissu og mögulega óviðunandi afleiðingar fyrir einstaklinga, starfsemi eða
ríki sem verða fyrir áhrifum. Með viðlagastjórnun er átt við allar athafnir sem
starfsemi ræðst í til að geta, eins og kostur er, tekist á við og takmarkað
afleiðingar þess ástands sem upp er komið tafarlaust og til lengri tíma.
Yfirleitt er ekki hægt að uppfylla brýna þörf fyrir þær auðlindir sem þörf er á
í neyðarástandi með þeim auðlindum sem að starfsemi hefur alla jafna yfir að
ráða. Það getur því verið nauðsynlegt að forgangsraða á ný og hugsanlega bæta
við viðbótarauðlindum.
Félagslegur viðbúnaður, samanber lög um heilbrigðisþjónustu
nr. 40/2007 og
lög um félagsþjónustu sveitarfélaga nr. 40/1991, er hér
meðtalinn. Viðbúnaður vegna heilbrigðisþjónustu er hluti af samfélagslega
verkefninu heilsa og velferð. Að auki
er íbúaviðvörun talin með, t.d. að nota lúðra eða SMS sendingar í síma sem
staðsettir eru á ákveðnum landssvæðum og önnur samskipti vegna áhættu og
neyðar, þ.e. geta starfseminnar til að sjá íbúum fyrir samræmdum og markvissum
upplýsingum áður en neyðarástand hefst og á meðan það varir. Markmiðið með því
að miðla upplýsingum um áhættu er að gera samfélagið minna viðkvæmt og gera
einstaklinga hæfari til að takast á við og takmarka afleiðingar hættulegra
aðstæðna ef þær koma upp.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Almannavarnir
• Atvinnuvega-
og nýsköpunarráðuneytið
• Dómsmálaráðuneytið
• Félagsmálaráðuneytið
• Fjármála-
og efnahagsráðuneytið
• Forsætisráðuneytið
• Heilbrigðisráðuneytið
• Landhelgisgæsla
Íslands
• Lögreglustjórar
• Mennta-
og menningarmálaráðuneytið
• Neyðarlínan
• Rauði
krossinn á Íslandi
• Ríkislögreglustjóri
(RLS)
• RÚV
• Samgöngu-
og sveitarstjórnarráðuneytið
• Slysavarnafélagið
Landsbjörg
• Stofnanir,
opinber fyrirtæki o.fl.
• Sveitarfélög
• Sýslumenn
• Umhverfis-
og auðlindaráðuneytið
• Utanríkisráðuneytið
• Þjóðaröryggisráð
• Önnur
sjálfboðaliðasamtök
Alþingi
Samfélagslega verkefnið varnarmál er tengt viðhaldi
sjálfstæðis Íslands og vörnum ríkisins gagnvart mögulegum hagsmunum erlendra
ríkja af því að ná yfirráðum yfir íslensku yfirráðasvæði eða íslenskum
auðlindum eða þrýsta á íslensk stjórnvöld til að draga úr athafnafrelsi
stjórnvalda. Samfélagslega verkefnið tengist aðallega verkefnum í varnarmálum
og það sama á m.a. við um þann hluta af starfsemi öryggissviðs RLS sem tengist
eftirliti með starfsemi erlendra ríkja á Íslandi (sjá Mynd 5). Utanríkisþjónustan, sem er einnig
mikilvæg til að gæta íslenskra hagsmuna gagnvart öðrum ríkjum, er hluti af
samfélagslega verkefninu stjórnun og viðlagastjórnun en eftirlit með
einstaklingum og samtökum innanlands og varnir gegn hryðjuverkaárásum eru hluti
af samfélagslega verkefninu lög og regla.
Mikilvæg löggjöf og fyrirmæli:
• Lög um almannavarnir
• Lög um Landhelgisgæslu Íslands
• Lög um loftferðir
• Lög um samgöngustofu
• Lög um Samgöngustofu, stjórnsýslustofnun samgöngumála
• Lög um Stjórnarráð Íslands
• Lög um öryggi net- og upplýsingakerfa mikilvægra
innviða
• Lög um þjóðaröryggisráð
• Lögreglulög
• Varnarmálalög
• Reglugerð um vernd
trúnaðarupplýsinga, öryggisvottanir og öryggisviðurkenningar á sviði öryggis-
og varnarmála
• Reglugerð um greiningardeild ríkislögreglustjóra
• Reglugerð um sérsveit ríkislögreglustjóra
• Reglugerð um starfsemi sprengjusérfræðinga,
hæfisskilyrði og menntun
• Stjórnarskrá lýðveldisins Íslands
• Verklagsreglur
fyrir starfsemi Greiningardeildar RLS
Mynd 5: Samfélagslega verkefnið varnarmál
Að standa vörð um sjálfstæði Íslands og fullveldi, friðhelgi
landamæra Íslands og pólitískt athafnafrelsi eru grundvallaröryggishagsmunir og
eitt mikilvægasta verkefni ríkisstjórnarinnar. Íslenskra öryggishagsmuna er
gætt með utanríkis-, öryggis- og varnarmálum og þessi
málefnasvið þarf að sjá í samhengi. Íslensk öryggisstefna byggir á aðild að
NATO en einnig á þátttöku í öðru alþjóðasamstarfi og á tvíhliða samskiptum við
ríki sem eru mikilvæg fyrir öryggi Íslands.[14]
Megintilgangur með framkvæmd varnarmála er að viðhalda
fullveldi Íslands og sjálfstæði, verja landið gegn alvarlegum ógnum, innrásum
og árásum sem og koma á fyrirstöðu gegn valdbeitingu erlendra ríkja. Að ráðast
á Ísland ætti að vera veruleg áhætta fyrir þá sem kunna að hafa hug á því.
Verndun öryggis Íslands gegn utanaðkomandi ógnum er í höndum
Landhelgisgæslunnar og lögreglu. Grunnhlutverk þeirra er að vernda og gæta
öryggis Íslands, hagsmuna og verðmæta. Landhelgisgæslan og lögreglan er, ásamt
bandamönnum Íslands, ætlað að leggja sitt af mörkum til að verja fullveldi
Íslands og landhelgi og leggja sitt af mörkum til að verja og framfylgja
réttindum Íslands sem sjálfstæðs og fullvalda ríkis. Lögreglan og
Landhelgisgæslan hafa það hlutverk að stuðla að því að koma í veg fyrir og
takast á við öryggisáskoranir gagnvart íslenskum hagsmunum og stuðla þannig að
því að tryggja stöðugleika og þróun í samræmi við þá.
Íslenskir öryggishagsmunir tengjast ekki aðeins vernd gegn
hefðbundnum hernaðaraðferðum. Stafræna rýmið gegnir sífellt mikilvægara
hlutverki og árásir á stafræna rýmið geta haft áhrif á kerfi og aðgerðir á
íslensku yfirráðasvæði og ógnað fullveldi Íslands og öryggi ríkisins. Hernaður
er því ekki lengur takmarkaður við raunheima heldur á sér einnig stað í
netheimum og tekur á sig aðrar myndir en áður. Íslenska örygginu getur einnig
verið ógnað af njósnum og skemmdarverkum sem eiga sér stað með hjálp þeirra
tækifæra sem hafa opnast með alþjóðlegri samtengingu upplýsingatækniauðlinda
sem internetið auðveldar. Sú þróun á þátt í að gera skilin á milli
hernaðarlegra og borgaralegra málefnasviða óljósari.
Þróun umhverfis okkar, á norðurslóðum og á heimsvísu, hefur
áhrif á öryggið á Íslandi. Forsenda fyrir fullveldi og friðhelgi landamæra
Íslands er getan til að fylgjast með starfsemi erlendra aðila á og nálægt
íslensku yfirráðasvæði. Tilgangurinn er m.a. að viðhalda fullveldi Íslands og
torvelda erlendar njósnir. Framkvæmd einstakra áhersluþátta í varnarmálum
Íslands fellur undir ábyrgðarsvið mismunandi ráðuneyta. Utanríkisráðuneytið,
dómsmálaráðuneytið og samgöngu- og sveitarstjórnarráðuneytið vinna að framkvæmd
stefnunnar ásamt undirstofnunum sínum. Landhelgisgæslan og lögreglan gegna
mikilvægu hlutverki í þessu samhengi.
Samgöngu- og sveitarstjórnarráðuneytið fer með málefni sem
varða netöryggi. Dómsmálaráðuneytið fer með mál er lúta að afbrotum tengd
netinu og utanríkisráðuneytið fer með formleg tengsl við önnur ríki, t.d. vegna
netvarna. Eftirlit og upplýsingaöflun eru einnig mikilvæg í netheimum. Póst- og
fjarskiptastofnun hefur eftirlit með óæskilegum aðgerðum sem beinast að
íslenskum upplýsingum í gegnum CERT-ÍS.
Stefnur í öryggis- og varnarmálum, utanríkisstefna og stefna
í almannavarna- og öryggismálum þurfa að taka til langtímasjónarmiða og hafa
getu til að bregðast hratt við. Í þessu samhengi er mikilvægt að hafa yfirsýn
yfir mögulega getu og áform ýmissa erlendra aðila til að ógna íslenskum
öryggishagsmunum. Lögreglan ber ábyrgð á eftirliti með njósnastarfsemi
erlendra aðila á Íslandi og í samstarfi við erlend lögregluyfirvöld að fylgjast
með slíkri starfsemi sem varðar Ísland erlendis.
Eitt meginmarkmið varnarmála er að koma í veg fyrir
valdbeitingu erlendra ríkja og samtaka gegn Íslandi. Forvarnir felast m.a. í
því að gera líklegt að slík valdbeiting muni hafa mjög mikinn kostnað í för með
sér fyrir árásaraðila og að hluta til að gera það erfitt að beita valdi með því
að koma á ýmsum hindrunum.
Í netheimum er fyrirbyggjandi öryggi sérstaklega mikilvægt.
Hér eru margir aðilar og árásir á einn þeirra geta þýtt að aðrir verði einnig
fyrir óbeinum áhrifum, annað hvort með því að nýjar stafrænar árásir séu
byggðar á neti viðkomandi aðila eða vegna þess að samfélagslega mikilvæg
verkefni séu sett úr leik og hafi þannig áhrif á samfélagið í heild.
Varnarmálalög og tilheyrandi reglugerðir gilda um yfirvöld
sem og tiltekin einkafyrirtæki og skilgreina kröfur um upplýsingaöryggi,
starfsmannamál og rekstur öryggissvæða, loftvarnarkerfis o.fl. Pólitískt
forræði varnarmála liggur hjá utanríkisráðherra. Landhelgisgæslan og embætti
ríkislögreglustjóra sinna framkvæmd hinna varnartengdu verkefna.[15]
Greiningardeild RLS rannsakar landráð og brot gegn
stjórnskipan ríkisins og æðstu stjórnvöldum þess og leggur mat á hættu á
hryðjuverkum og skipulagðri glæpastarfsemi. Í því sambandi eru verkefni
greiningardeildar RLS m.a. að safna saman upplýsingum, vinna úr þeim, greina
þær og skipta á til að koma í veg fyrir eða draga úr líkum á afbrotum. Eins
þarf Greiningardeild RLS að veita lögregluliðum aðstoð vegna landamæravörslu og
taka þátt í aðgerðarstjórn ríkislögreglustjóra vegna sérstakra verkefna.
Ríkislögreglustjóri mælir fyrir um almennt vástig og sérstakt vástig vegna
flugverndar og siglingaverndar í samræmi við alþjóðasáttmála sem Ísland er aðili
að. [16]
Til þess að viðhalda fullveldi er mikilvægt er að geta borið
kennsl á og afmarkað umferð skipa og loftfara frá erlendum ríkjum, vinveittra
eða óvinveittra, á íslensku yfirráðasvæði eða á íslenska efnahagssvæðinu. Með
mikla fiskveiðahagsmuni gegnir Landhelgisgæslan mikilvægu hlutverki og sér um
löggæslu á hafinu. Landhelgisgæslan getur einnig veitt lögreglu og öðrum
stjórnyfirvöldum aðstoð í samræmi við nánari reglur.
Utanríkisráðuneytið er tengiliður við erlend hermálayfirvöld
sem eru til aðstoðar skv. milliríkja- og fjölþjóðasamningum þegar
almannavarnaástand skapast á Íslandi. Borgaraleg yfirvöld sinna samstarfi bæði
við erlend hermála- og borgaraleg yfirvöld á sviði almannavarna.
Ríkislögreglustjóri og Landhelgisgæslan sinna verkefnum á sviði varnarmála
samkvæmt samningi við Utanríkisráðuneytið. Þessir aðilar þurfa að stilla saman
strengi, varðandi móttöku erlends hjálparliðs og gera áætlun um framlag Íslands
vegna ástæðna sem kalla á viðbrögð almannavarna, þ.á m. hernaðaraðgerða. Í
neyðarástandi í öryggis- og varnarmálum þurfa þessir aðilar með aðgerðum sínum
að búa þannig um hnútana að tryggðar séu hefðbundnar landvarnir í samvinnu við
önnur ríki og stofnanir þ.m.t. að óvinveittu ríki sé gert ljóst með hvaða hætti
því verði mætt að sé hlutleysi Íslands virt að vettugi og að búið sé í haginn
fyrir móttöku aðstoðar.[17]
Varnarsamningur milli Íslands og Bandaríkjanna lýtur að
landvörnum en íslensk stjórnvöld gæta sjálf að innra öryggis þjóðarinnar. „Þar
sem Íslendingar geta ekki sjálfir varið land sitt, en reynslan hefur sýnt, að
varnarleysi lands stofnar öryggi þess sjálfs og friðsamra nágranna þess í voða,
[..], að látin verði í té aðstaða á Íslandi til varnar landinu og þar með
einnig til varnar svæði því, sem Norður-Atlantshafssamningurinn tekur til, með
sameiginlega viðleitni aðila Norður-Atlantshafssamningsins til að varðveita
frið og öryggi á því svæði fyrir augum.“[18] Íslensk stjórnvöld reiða
sig á lögregluvald en ekki hervald. Lögregla og Landhelgisgæsla þurfa því að
hafa getu til að verja íslenskt landsvæði gegn innrásum og árásum innan ramma
sameiginlegra varna NATO. Slíkri árás getur fylgt árás á íslensk lén og lén
bandalagsaðila og hugsanlega einnig með öðrum aðferðum sem henta til að skapa
óróa meðal íbúanna um hvað er að gerast og hverjir standa að baki. Samfélagið
verður að hafa getu til að mæta slíkum netárásum.
Í gegnum NATO er Ísland hluti af sameiginlegu öryggis- og
varnarsamstarfi og Ísland verður einnig að vera reiðubúið til að taka þátt í
vörnum bandalagsaðila.
Í neyðar- eða stríðsástandi verður starfsgeta lögreglunnar,
Landhelgisgæslunnar og bandalagsþjóðanna háð fjölmörgum þeirra samfélagslegu
verkefna sem hafa verið skilgreind sem mikilvæg og þörf verður á að nota
núverandi innviði og flutningskerfi í miklu meira mæli en áður. Þó utanríkisráðuneyti,
lögregla og landhelgisgæslan gegni aðalhlutverkum í þeim verkefnum sem snúa að
varnarmálum er því ekki hægt að meta getu samfélagsins til að viðhalda
fullveldi landsins og athafnafrelsi án þess að leggja einnig áherslu á það að
hversu miklu leyti hægt er að viðhalda mörgum öðrum samfélagslega mikilvægum
verkefnum sem fjallað er um í þessu skjali.
Þeirri virkni sem samfélagið verður að hafa á hverjum tíma
innan málefnasviðsins varnarmál er lýst í starfsgetu sem tengist
eftirliti og upplýsingaöflun, forvörnum og vörnum ríkisins.
Eftirlit
og upplýsingaöflun
Geta til að fylgjast með erlendum umsvifum sem hafa þýðingu
fyrir fullveldi Íslands sem og afla, vinna úr og greina upplýsingar um aðila
sem geta ógnað öryggishagsmunum
Starfsgetan felur í sér eftirfarandi:
• Eftirlit
með starfsemi erlendra valdhafa (ríkja, samtaka) sem hafa þýðingu fyrir
fullveldi Íslands á landi, til sjós og í lofti
• Eftirlit
með erlendri starfsemi sem ógnar öryggishagsmunum Íslands í netheimum
• Eftirlit
með njósnastarfsemi erlendra ríkja á Íslandi
• Greiningarstarfsemi
til að afla, vinna úr og greina upplýsingar um erlend ríki, samtök eða
einstaklinga og áform þeirra og getu til að ógna þjóðaröryggishagsmunum
Starfsgetan er mikilvæg til að viðhalda fullveldi Íslands,
bæði að því leyti að það gerir yfirvöldum landsins kleift að grípa inn gegn
athöfnum sem ógna öryggi og vegna þess að það veitir grundvöll til að gera
áætlanir og undirbúa varnir landsins.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Almannavarnir
• CERT-ÍS
• Dómsmálaráðuneytið
• Greiningardeild
RLS
• Landhelgisgæsla
Íslands
• Lögreglustjórar
• Netöryggisráð
• Póst-
og fjarskiptastofnun
• Ríkislögreglustjóri
(RLS)
• Utanríkisráðuneytið
• Þjóðaröryggisráð
• Öryggissvið
RLS
Forvarnir
Geta til að koma í veg fyrir aðgerðir sem ríki, samtök eða
einstaklingar hafa frumkvæði að sem geta ógnað öryggi
Starfsgetan felur í sér eftirfarandi:
• Upplýsingaöryggi
• Starfsmannamál
og rekstur öryggissvæða, loftvarnakerfis
• Öryggisstjórnun
í þeim tilgangi að vinna gegn njósnum og skemmdarverkum
Hugtakið upplýsingaöryggi
felur bæði í sér öryggi í upplýsingakerfum og öryggi fyrir upplýsingarnar í
kerfunum og fyrir upplýsingar sem liggja fyrir á öðrum sniðum (formati).
Fyrirbyggjandi öryggi miðar að því að skapa skilyrði til að
vinna gegn ógnunum við sjálfstæði, öryggi ríkisins og öðrum mikilvægum
þjóðaröryggishagsmunum en það er byggt á gildandi lögum og
reglugerðum.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Almannavarnir
• Dómsmálaráðuneytið
• Landhelgisgæsla
Íslands
• Lögreglustjórar
• Ríkislögreglustjóri
(RLS)
• Stjórnvöld
og eftirlitsstofnanir málefnasviða
• Utanríkisráðuneytið
• Þjóðaröryggisráð
• Önnur
ráðuneyti
Varnir
ríkisins
Geta til að afstýra og takast á við neyðarástand og atvik
sem varða öryggisstefnu landsins sem og verja íslenskt landsvæði, ef nauðsyn
krefur
Starfsgetan felur í sér eftirfarandi:
• Geta
til að afstýra og takast á við neyðarástand og atvik sem varða öryggis- og
varnarmál landsins, þ.m.t. að auðvelda þátttöku bandamanna, ef nauðsyn krefur
• Að
viðhalda fullveldi landsins og tryggja varnir íslensks yfirráðasvæðis og
yfirráðasvæðis bandalagmanna gegn alvarlegum ógnum, innrásum og árásum innan
ramma sameiginlegrar varnar NATO
• Þátttaka
í fjölþjóðlegri neyðarstjórnun, þ.m.t. í aðgerðum til
að styðja við frið
• Varnir
stafrænna auðlinda
• Stuðningur
borgaralegs samfélags við bandalagsherlið á íslenskri grundu
Varnarsamningur milli Íslands og Bandaríkjanna lýtur að
landvörnum en íslensk stjórnvöld gæta sjálf að innra öryggis þjóðarinnar. „Þar
sem Íslendingar geta ekki sjálfir varið land sitt, en reynslan hefur sýnt, að
varnarleysi lands stofnar öryggi þess sjálfs og friðsamra nágranna þess í voða,
[...], að látin verði í té aðstaða á Íslandi til varnar landinu og þar með
einnig til varnar svæði því, sem Norður-Atlantshafssamningurinn tekur til, með
sameiginlega viðleitni aðila Norður-Atlantshafssamningsins til að varðveita
frið og öryggi á því svæði fyrir augum.“ [19] Íslensk stjórnvöld reiða
sig á lögregluvald en ekki hervald. Lögregla og Landhelgisgæsla þurfa því að
hafa getu til að verja íslenskt landsvæði gegn innrásum og árásum innan ramma
sameiginlegra varna NATO. Samfélagið verður að hafa getu til að viðhalda
fullveldi landsins eða forðast að lenda í aðstæðum þar sem frelsi yfirvalda er
takmarkað með hótunum um beitingu herafla.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Almannavarnir
• Dómsmálaráðuneytið
• Forsætisráðuneytið
• Isavia
• Landhelgisgæsla
Íslands
• Lögreglustjórar
• Ráðuneyti
og stjórnvöld sem bera ábyrgð á vörnum ríkisins, þ.m.t.:
• Atvinnuvega-
og nýsköpunarráðuneytið
• Fjármála-
og efnahagsráðuneytið
• Heilbrigðisráðuneytið
• Samgöngu-
og sveitarstjórnarráðuneytið
• Rekstraraðilar
öryggissvæða og loftvarnakerfis, ,
• Ríkiseignir
• Ríkislögreglustjóri
(RLS)
• Samgöngustofa
• Utanríkisráðuneytið
• Þjóðaröryggisráð
Friðargæsla
Flokkurinn öryggi borgaranna tengist vernd gegn
dauða, líkamlegum meiðslum eða veikindum, tapi á lýðræðislegum réttindum og
friðhelgi einkalífs, tapi eða skemmdum á umhverfi, eignum eða efnislegum
gildum. Brestir eða bilun í samfélagslegum verkefnum sem eru í þessum flokki
hafa bein áhrif á getu samfélagsins til að vernda öryggi borgara sinna.
Verndun lífs og heilsu íbúa er aðalhlutverk málefnasviða sem
snúa að heilbrigðisþjónustu, velferðar- og félagsþjónustu, starfsemi lögreglu,
slökkviliða og Landhelgisgæslunnar. Öryggisstarf tengt duldum hættum sem
tengjast útsetningu fyrir hættulegum efnum af ýmsum toga snýr einnig að því að
vernda líf og heilsu íbúa. Sama gildir um viðvörun um náttúruvá
sem tengist eldfjallavá, jarðskjálftum, landrisi,
veðurfari, skriðum og flóðum. Hluti af starfi lögreglu og
Fangelsismálastofnunar miðar einnig að því að vernda líf og heilsu íbúa.
Innan þess ramma sem gildir um þessa skýrslu verður verndun
lífríkis fyrst og fremst tengd viðbúnaði gegn bráðri mengun.
Vernd lýðræðislegra réttinda og friðhelgi einkalífs eru
fyrst og fremst verkefni fyrir lögregluna, ákæruvaldið og dómstóla en einnig er
þetta mikilvægt markmið í vinnu sem snýr að upplýsingatækniöryggi (UT-öryggi) á
vegum ýmissar starfsemi.
Innan flokksins Öryggi
borgaranna hafa fimm samfélagsleg verkefni verið skilgreind: lög og
regla, heilsa og velferð,
björgunarþjónusta, upplýsingatækniöryggi og náttúra og umhverfi (sjá Mynd 6).
Mynd 6: Samfélagsleg verkefni í
flokknum öryggi borgaranna
Samfélagslega
verkefnið lög og regla samanstendur í grófum dráttum af verkefnum sem
eru á ábyrgðarsviðum dómstóla, lögreglu, ákæruvalds og fangelsismála (sjá Mynd
7). Að auki eru verkefni tekin með þar sem ábyrgðin hvílir hjá Skattinum og
heilbrigðisstofnunum. Verkefnið byggist á skyldu ríkisins til að tryggja
réttindi og frelsi borgaranna, auk þess að vernda þá gegn líkamlegu ofbeldi og
misnotkun á eignum, almannagæðum eða löglegri starfsemi. Hlutverk ríkisins
byggir á því að menn geri með sér samfélagssáttmála, samkomulag um að fylgja
einum lögum og framselja réttinn til að verja líf sitt og eigur til
samfélagsins. Siðferðileg réttlæting ríkisins er fólgin í því að það hefur
umboð borgaranna til lagasetningar, framkvæmdarvald á grundvelli laganna og
heimild til að skera úr um ágreining er varðar framkvæmdarvaldið. Með þessu
móti er komið í veg fyrir að geðþótti og stjórnleysi ríki í landinu.
Mikilvæg
löggjöf og fyrirmæli:
• Almenn hegningarlög
• Lög um dómstóla
• Lög um fullnustu
refsinga
• Lög um
heilbrigðisþjónustu
• Lög um meðferð sakamála
• Lög um réttindi
sjúklinga Lög um útlendinga
• Lög um þjóðaröryggisráð
• Lögreglulög
• Lögræðislög
• Reglugerð um eftirlit Landlæknis
með rekstri heilbrigðisþjónustu og faglegar lágmarkskröfur
• Reglugerð um fullnustu
refsinga
• Reglugerð um handtekna
menn
• Reglugerð um
heilbrigðisumdæmi
• Stjórnarskrá
lýðveldisins Íslands
• Tollalög
Mynd 7: Samfélagslega verkefnið lög
og regla
Vel starfandi
réttarkerfi er afgerandi fyrir öryggi samfélagsins og borgaranna, bæði vegna
þess að það verndar þörf íbúa fyrir öryggi og fyrirsjáanleika í daglegu lífi og
vegna þess að þegar allt kemur til alls þarf að standa vörð um réttindi
einstaklingsins gagnvart yfirvöldum, fyrirtækjum og öðrum einstaklingum.
Lykilaðilar innan
samfélagslega verkefnisins lög og regla eru dómstólar, lögregla og
ákæruvald.
Dómstólar eru hluti
af opinberri stjórnsýslu. Sjálfstæði dómsvaldsins frá öðrum valdhöfum er ein af
mikilvægu meginreglunum í réttarríkinu og er lögfest í 59. grein
stjórnarskrárinnar. Dómstólar á Íslandi eru Hæstiréttur, Landsréttur og
héraðsdómstólar. Dómstólar dæma bæði í einkamálum og sakamálum. Hæstiréttur er
æðsti dómstóll og áfrýjunardómstóll dóma sem falla undir lægri dómstig. Um
Hæstarétt gilda lög um dómstóla nr. 50/2016.
Samkvæmt þeim lögum er hægt að óska eftir endurupptöku á málum sem dæmd hafa
verið í héraði, Landsrétti og Hæstarétti til Endurupptökudóms.
Aðrir dómstólar eru
Félagsdómur og Landsdómur.
Ákæruvaldið er sá opinberi aðili sem stýrir rannsókn í
sakamálum og ákveður ákæruatriðið. Ákærendur eru ríkissaksóknari,
héraðssaksóknari og lögreglustjórar. Notkun þvingunarúrræða er ákveðin af
ákæruvaldinu meðan á rannsókn stendur, þ.á m. handtöku og beiðni um
gæsluvarðhald. Ákæruvaldið getur lokið sakamáli með því að vísa málinu frá,
beita sektum eða láta fella það niður, ef það þykir ólíklegt til sakfellingar. Eins getur það ákveðið að ákæra verði höfðuð
fyrir dómstólum. Æðsti handhafi ákæruvaldsins er ríkissaksóknari en neðra stig
ákæruvaldsins er hjá lögreglu og héraðssaksóknara. Ríkissaksóknari er æðsti
handhafi ákæruvaldsins og ber ábyrgð á sakamálum lögreglunnar. Fjallað er um
ákæruvaldið í lögum um meðferð sakamála, III. kafla.
Meginreglan um að ríkið haldi upp starfsemi lögreglu er
lögfest í 1. gr. lögreglulaga[21] en þar er
kveðið á um að það sé ríkið sem sjái um þá þjónustu lögreglunnar sem samfélagið
þarfnast. Í Löggæsluáætlun[22]
lögreglunnar er sett fram almenn stefnumörkun í löggæslumálum þar sem umfang og
eðli lögreglustarfsins er skilgreint auk þeirra verkefna sem lögreglunni er
ætlað að sinna. Stefnumörkunin byggir á framtíðarsýn og er í samræmi við
hlutverk lögreglu samkvæmt lögreglulögum. Lögreglan skal vernda einstaklinga,
eignir og almannagæði, vernda alla lögmæta starfsemi, viðhalda almennri reglu
og öryggi sem og vernda gegn öllu sem ógnar almennri öryggiskennd í
samfélaginu, ýmist ein eða með öðrum yfirvöldum. Að auki skal lögreglan veita íbúum
aðstoð og þjónustu við hættulegar aðstæður. Hlutverki lögreglu og
Ríkislögreglustjóra er lýst í 1. og 5. gr. í lögreglulaga. Einnig er fjallað um
heimildir lögreglu í III. kafla lögreglulaga nr. 90/1996 og VIII. kafla laga um
almannavarnir nr. 82/2008.
Skrifstofa fjármálagreininga lögreglu er starfrækt af
Héraðssaksóknara sem annast verkefni ákæruvalds á landsvísu sem ekki falla
undir aðra handhafa ákæruvalds samkvæmt lögum. Héraðssaksóknari annast m.a.
rannsóknir alvarlegra fjármuna- og efnahagsbrota. Formlegar reglur um fjármála-
og efnahagsglæpi er að finna í fyrirmælum ríkissaksóknara til ákærenda.
Landamæraeftirlit er eitt af verkefnum lögreglunnar en það
felur í sér eftirlit með einstaklingum og vegabréfaeftirlit, þ.m.t. eftirlit
með aðgangi útlendinga að ríkinu. Kveðið er á um framkvæmd landamæraeftirlits í
II. kafla laga um útlendinga nr. 80/2016.
Ábyrgð á eftirliti með vörum, þ.m.t. tollafgreiðsla á vörum, liggur hjá
Skattinum, skv. ákvæðum tollalaga nr. 88/2005. Stofnunin hefur m.a. mikilvægt
hlutverk í afhjúpun refsiverðs innflutnings og útflutnings á vörum og vinnur
náið með lögreglunni.
Fangelsisdómar þjóna ýmsum tilgangi. Einn þeirra er að
vernda samfélagið gegn hættulegum glæpamönnum.
Gæsluvarðhald er úrræði sem hefur einkum þennan tilgang.
Lög um fullnustu refsinga nr. 15/2016 og reglugerðir skv. þeim kveða á um starfsemi
í fangelsum og fangageymslum. Einstaklingar sem dómstólar telja ósakhæfa sökum geðveiki eða andlegs vanþroska geta verið
dæmdir til vistunar eða til að taka út refsingu með vistun á sérstökum
stofnunum (sjá 15 og 16. gr. Almennra hegningarlaga).
Þeirri virkni sem samfélagið verður að hafa á hverjum tíma
innan verkefnisins lög og regla er lýst í starfsgetu sem tengist
réttaröryggi, baráttu gegn glæpum, rannsókn og saksókn, friði og reglu,
landamæraeftirliti og öryggi fangelsa og stofnana.
Réttaröryggi
Geta til að vernda gegn handahófskenndum,
óréttmætum eða á annan hátt ólögmætum afskiptum af frelsi og réttindum
einstaklings
Útgangspunkturinn hér er sá að allt sem ekki brýtur í bága
við gildandi lagareglur er löglegt. Kveðið er á um réttindi einstaklingsi
í VII. kafla Stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33/1944 (mannréttindakafli).
Í starfsgetunni gegna dómstólar mikilvægu hlutverki.
Lögreglan, gegnir einnig mikilvægu hlutverki; í fyrsta lagi er mikilvægt að
lögreglan skuli vernda mannréttindi við valdbeitingu sína; í öðru lagi er
mikilvægt að lögreglan verndi alla löglega starfsemi í samfélaginu. Sýslumenn
gegna einnig mikilvægu hlutverki en þeir sjá m.a. um nauðungarsölur og
fullnustugerðir. Ákæruvaldið er sömuleiðis mikilvægt, bæði vegna þess að það
ber ábyrgð á að sækja mál fyrir dómstólum og vegna þess að það ber ábyrgð á því
að rannsókn og möguleg notkun þvingunarúrræða fari fram í samræmi við gildandi
lagareglur.
Í réttarríki eru yfirvöld bæði bundin og takmörkuð af
réttarreglum; yfirvöld geta hvorki hagað sér eins og þeim sýnist né geta þau
athafnað sig á öllum sviðum sem þau telja sig eiga að geta athafnað sig á.
Fylgni við réttarríkið er grundvallarverkefni lýðræðislegs samfélags.
Einstaklingurinn verður að vera viss um að framkvæmdavaldið geti aldrei haft
afskipti af borgurum landsins án þess að hafa lagalegan grundvöll fyrir þessu í
gildandi lagareglum.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• CERT-IS
• Dómsmálaráðuneytið
• Dómstólar
• Dómstólasýslan
• Héraðssaksóknari
• Landhelgisgæsla
Ísands
• Lögreglustjórar
• Mannréttindastofnun
• Persónuvernd
• Póst-
og fjarskiptastofnun
• Ríkislögmaður
• Ríkislögreglustjóri
(RLS)
• Skatturinn
• Sýslumenn
• Öryggissvið
RLS
Barátta gegn glæpum
Geta til að greina, koma í veg fyrir og
hugsanlega stöðva alvarlega glæpastarfsemi, þar með talin starfsemi sem getur
ógnað öryggi Íslands og annarra landa
Starfsgeta í tengslum við kjarnastarfsemi lögreglunnar er
byggð á Lögreglulögum sem lýsa flestum verkefnum og völdum lögreglunnar.[25] Lögin
fjalla um verkefnin á almennan hátt og í aðalatriðum. Ekki er hægt að veita
öllum glæpum (eða truflun á almannaró) sömu athygli. Sumar tegundir mála og
aðstæðna verða þó alltaf að vera viðráðanlegar, t.d. í tilfellum þar sem lífi
og heilsu er ógnað. Geta til að takast á við slíkt er mikilvægt verkefni fyrir
til að tryggja öryggi samfélagsins og því er lýsingarorðið alvarlegur
notað hér í lýsingum á hugtakinu geta.
Lögreglan hefur mikla reynslu af því að forgangsraða á þennan hátt en eins og
kemur fram hér að framan, getur ábyrgð lögreglu ekki talist óháð ábyrgð
ákæruvaldsins.
Starfsgetan felur einnig í sér vernd gegn glæpastarfsemi sem
getur ógnað þjóðaröryggi á Íslandi eða í öðrum löndum, þ.m.t. alþjóðlegt
samstarf til að koma í veg fyrir og berjast gegn alþjóðlegum hryðjuverkum.
Í aðalatriðum og í sögulegu samhengi er verndunsamfélagsins
gegn refsiverðum athöfnum eitt mikilvægasta verkefni ríkisins. Það er mjög
mikilvægt fyrir íbúa að upplifa nauðsynlegt öryggi frá degi til dags.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Atvinnuvega-
og nýsköpunarráðuneytið
• Dómsmálaráðuneytið
• Fjármála-
og efnahagsráðuneytið
• Heilbrigðisyfirvöld
• Landhelgisgæsla
Íslands
• Lögreglustjórar
• Mennta-
og menningarmálaráðuneytið
• Neytendastofa
• Ríkislögreglustjóri
(RLS)
• Samband
íslenskra sveitarfélaga
• Skatturinn
• Utanríkisráðuneytið
• Þjóðaröryggisráð
• Öryggissvið
RLS
Rannsókn
og saksókn
Geta til að ákæra alvarlega refsiverð brot í samræmi við
gildandi reglur
Barátta gegn glæpum er óháð rannsókn og saksókn. Þegar
athafnir sem þegar hafa verið framdar eru rannsakaðar, er hægt að afhjúpa fyrri
eða aðra fyrirhugaða refsiverða starfsemi. Lögreglan getur beitt ýmsum
þvingunarúrræðum í tengslum við rannsóknina, t.d. handtöku og gæsluvarðhaldi.
Gæsluvarðhald getur m.a. verið réttlætanlegt í hættu á endurtekningu refsiverðra
brota, sbr. 95. gr. laga um meðferð sakamála nr. 88/2008. Sakamál eru
á ábyrgð ákæruvaldsins, sem fer með eftirlit og gefur fyrirmæli um meðferð
ákæruvalds.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Ákæruvaldið
• Dómsmálaráðuneytið
• Dómstólar
• Lögreglustjórar
• Ríkislögreglustjóri
(RLS)
• Öryggissvið
RLS
Friður
og regla
Geta til að grípa inn í hegðun sem raskar almennum friði og
reglu, hindrar lögmæta starfsemi eða ógnar almennu öryggi samfélagsins
Í 1. gr. lögreglulaga um hlutverk lögreglu kemur fram að
lögreglan skuli „[…]gæta almannaöryggis og halda uppi lögum og reglu, leitast
við að tryggja réttaröryggi borgaranna og vernda eignarrétt, opinbera hagsmuni
og hvers konar lögmæta starfsemi[…]“. Þó að dómstólar ákveði að lokum hvað sé
löglegt, er verkefni lögreglunnar að grípa inn í bráðar aðstæður þar sem frelsi
og réttindum borgara er ógnað.
Hugtök eins og lög og regla, lög og réttur eða
friður og spekt eru notuð til að lýsa
verkefnum lögreglunnar sem tengjast öryggiskennd borgara en liggur utan þess
sem snýr að baráttunni gegn glæpum. Lögreglulög nr. 90/1996 kveða einnig á um
að lögreglan skuli vernda gegn öllu sem ógnar almennu öryggi samfélagsins.
Samkvæmt 1. gr. lögreglulaga getur lögreglan haft afskipti til „[…]að gæta
almannaöryggis og halda uppi lögum og reglu[…]“. Þetta felur m.a. í sér
afskipti af hegðun sem kann að virðast ógnandi fyrir almenning.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Dómsmálaráðuneytið
• Lögreglustjórar
• Ríkislögreglustjóri
(RLS)
• Þjóðaröryggisráð
Landamæraeftirlit
Geta til að framkvæma nauðsynlegt landamæraeftirlit með
einstaklingum og vörum
Ákvæði um landamæraeftirlit er að finna í útlendingalögum og
útlendingareglugerð sem og í tollalögum ásamt reglugerðum. Virknin felur í sér
persónulegt eftirlit við ytri Schengen-landamærin og við innri
Schengen-landamærin ef þetta hefur verið tekið upp tímabundið. Þetta getur
gerst ef að allsherjarreglu eða innra öryggi stafar alvarleg ógn. Virknin felur
einnig í sér almennt útlendingaeftirlit lögreglunnar sem heimilað er samkvæmt
18. gr. laga um útlendinga nr. 80/2016. Að auki er
tollgæslan hluti af landamæraeftirlitinu að því marki sem slíkt eftirlit er
nauðsynlegt til að greina eða torvelda alvarlega glæpastarfsemi.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Dómsmálaráðuneytið
• Fjármála-
og efnahagsráðuneytið
• Isavia
• Landhelgisgæsla
Íslands
• Lögreglustjórar
• Ríkislögreglustjóri
(RLS)
• Samgöngustofa
• Skatturinn
• Útlendingastofnun
• Þjóðaröryggisráð
Öryggi
fangelsa og stofnana
Geta til að viðhalda nægjanlegu öryggisstigi í fangelsum,
fangaklefum og á stofnunum sem meðhöndla einstaklinga sem dæmdir eru til
geðheilbrigðisþjónustu eða vistunar á vistheimili
Eins og fyrr segir, er markmið fangelsisvistunar og
gæsluvarðhalds að hluta til að vernda samfélagið gegn nýrri refsiverðri
starfsemi. Þetta er einnig tilgangurinn með því að dæma einstaklinga sem ekki
eru sakhæfir til viðeigandi meðferðar.
Öryggi fangelsa, fangageymslna og stofnana sem meðhöndla eða
annast ósakhæfa einstaklinga er því mikilvægt til að
tryggja öryggi íbúa og samfélagsins.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Dómsmálaráðuneytið
• Embætti
landlæknis
• Fangelsismálastofnun
• Félagsmálaráðuneytið
• Félagsþjónusta
sveitarfélaga
• Heilbrigðisráðuneytið
• Heilbrigðisstofnanir
• Heilsugæslur
• Lögreglustjórar
á því svæði sem fangelsin eru
• Ríkislögreglustjóri
(RLS)
• Sveitarfélög
Lögreglan
Samfélagslega verkefnið heilsa og velferð tekur til
heilbrigðisþjónustu, velferðar- og félagsþjónustu, lýðheilsu-þjónustu og
geislavarna (sjá Mynd 8).
Mynd 8: Samfélagslega
verkefnið heilsa og velferð
Mikilvæg löggjöf og fyrirmæli:
• Alþjóða heilbrigðisreglugerðin
• Barnaverndarlög
• Lyfjalög
• Lög um aðbúnað, hollustuhætti og
öryggi á vinnustöðum
• Lög um félagslega aðstoð
• Lög um félagsþjónustu sveitarfélaga
• Lög um geislavarnir
• Reglugerð um geislavarnir við notkun
lokaðra geislalinda
• Reglugerð um geislavarnir við notkun
opinna geislalinda
• Lög um heilbrigðisþjónustu
• Lög um hollustuhætti og mengunarvarnir
• Lög um landlækni og lýðheilsu
• Lög um matvæli
• Lög um málefni aldraðra
• Lög um réttindi sjúklinga
• Lög um umboðsmann barna
• Lög um vinnumarkaðsaðgerðir
• Lög um þjónustu við fatlað fólk með
langvarandi stuðningsþarfir
• Reglugerðir um félagsþjónustu og
félagslega aðstoð
• Reglugerð um framkvæmd og skipulag
sjúkraflutninga
• Reglugerð um heilbrigðisumdæmi og
hlutverk starfsemi og þjónustu heilsugæslustöðva, heilbrigðisstofnana og
sjúkarahúsa
• Reglugerðir um heilbrigðisþjónustu
• Reglugerð um húsnæðisúrræði fyrir
fatlað fólk
• Reglugerð um neysluvatn
• Reglugerð um skýrslugerð vegna
sóttvarna
• Reglugerð um sóttvarnarráðstafanir
• Sóttvarnarlög
• Þingsályktun um aðgerðaáætlun um
matvælaöryggi og vernd búfjárstofna (nr. 40/149, 2019)
• Þingsályktun
um siðferðileg gildi og forgangsröðun í heilbrigðisþjónustu (nr. 38/150, 2020)
Heilbrigðisþjónusta,
velferðar- og félagsþjónusta og lýðheilsa
Heilbrigðisþjónusta er samheiti yfir allar
einkareknar og opinberar stofnanir og fyrirtæki sem hafa það að markmiði að
koma í veg fyrir, greina og meðhöndla sjúkdóma, veita veiku fólki umönnun og hjúkrun eða endurhæfa og meðhöndla sjúklinga eftir veikindi
og meiðsli.
Heilbrigðisráðuneytið fer með ábyrgð á landsvísu á
heilbrigðisþjónustu og lýðheilsustarfi sem og ábyrgð á öruggu framboði lyfja og
öryggi þeirra (þ.m.t. geislavarnir og smitvarnir). Atvinnuvega-
og nýsköpunarráðuneytið fer með ábyrgð á matvælum og matvælaöryggi sem og
ábyrgð á nýtingu vatns. Samgöngu- og sveitarstjórnarráðuneytið fer með ábyrgð á
öruggu framboði drykkjarvatns sem og ábyrgð á eftirliti með öryggi og heilnæmi
drykkjarvatns. Þó svo að ráðuneyti hafi yfirleitt ekki beina stjórnun yfir
sveitarfélögum og fyrirtækjum, getur ráðuneytið sem hefur ábyrgð gert væntingar
sýnilegar, fylgt eftir og veitt nauðsynlegar leiðbeiningar sem tengjast
viðkomandi fagsviði til annarra aðila á málefnasviðinu Ráðuneytin fara með
ábyrgðina með því að setja reglugerðir, hafa eftirlit með fjárheimildum,
skipulagningu, eigendastýringu og með öðru viðeigandi eftirliti. Eftirlit með
opinberum aðilum og einkaaðilum sem bera ábyrgð á heilbrigðis- og velferðarmálum,
félagsþjónustu og lýðheilsu er falið Embætti landlæknis, Umhverfisstofnun,
Heilbrigðiseftirliti í héraði, Geislavörnum ríkisins, Matvælastofnun (MAST) og
Almannavörnum. Samkvæmt XI. kafla sveitarstjórnarlaga nr. 138/2011, er ráðherra falið að hafa
eftirlit ríkisins með sveitarfélögum og stjórnsýslu þeirra.
Málefnasviðinu er m.a. stjórnað með lögum um
heilbrigðisþjónustu nr. 40/2007 en þar
er kveðið á um grunnskipulag heilbrigðisþjónustunnar í landinu. Markmið laganna
er að allir landsmenn eigi kost á sem fullkomnustu heilbrigðisþjónustu sem völ
er á hverju sinni til verndar andlegu, líkamlegu og félagslegu heilbrigði í
samræmi við þau lög, lög um almannatryggingar, lög um réttindi sjúklinga nr. 74/1997 og önnur lög eftir því sem við
á. Aðilar sem bera ábyrgð á heilbrigðisþjónustu og félagslegum viðbúnaði eru
skilgreindir í II. kafla laganna. Réttindum einstaklings til heilsu og
velferðar og félagslegrar þjónustu er stýrt með lögum um réttindi sjúklinga nr.
74/1997. Markmið
laganna er að stuðla að því að tryggja íbúum jafnan aðgang að góðri þjónustu.
Ákvæði laganna þjóna einnig þeim tilgangi að hlúa að trúnaðarsambandi milli
sjúklings og heilbrigðisstarfsmanna, stuðla að og tryggja virðingu fyrir lífi,
mannhelgi og mannréttindum.
Í sóttvarnarlögum nr. 19/1997 er fjallað um að vernda íbúa
gegn smitsjúkdómum með forvörnum og með því að koma í veg fyrir að þeir smitist
á milli íbúa auk þess að koma í veg fyrir að slíkir sjúkdómar berist til
Íslands eða séu fluttir út frá Íslandi til annarra landa. Lögin eiga að sjá til
þess að heilbrigðisyfirvöld og önnur yfirvöld framkvæmi nauðsynlegar
sóttvarnarráðstafanir og samræmi starfsemi sína við sóttvarnarstarf.
Matvælaeftirlit og hollustuhættir ná til þeirra þátta í
umhverfinu sem geta hvenær sem er haft áhrif á heilsuna, beint eða óbeint.[26] Þetta
felur í sér líffræðilega, efnafræðilega, eðlisfræðilega og félagslega þætti.
Þegar kemur að viðbúnaði eru þetta sérstaklega mikilvægir þættir í
lýðheilsustarfi.
Lög um heilbrigðisþjónustu fjalla um þá sérfræðiþjónustu,
sem ríkið og einkaaðilar bjóða eða veita. Markmið laganna er að allir landsmenn
eigi kost á eins fullkominni heilbrigðisþjónustu og völ er á hverju sinni til
verndar andlegri, líkamlegri og félagslegri heilbrigði. Lögin eiga einnig að
stuðla að því að tryggja gæði þjónustunnar.
Þeirri félagsþjónustu sem sveitarfélög eða einkaaðilar með
samning við þau bjóða upp á er lýst í lögum um félagsþjónustu sveitarfélaga en
í þeim eru ákvæði sem staðfesta heildarábyrgð sveitarfélags á slíkri þjónustu.
Í lögunum er m.a. kveðið á um að öllum einstaklingum í sveitarfélagi sé boðin nauðsynleg
félagsþjónusta en í lögunum kemur fram hvað tiltekið sveitarfélag þarf að bjóða
til að geta sinnt ábyrgð sinni á málefnasviðinu. Um heilbrigðis- og
velferðarmál sem eru boðin eða veitt af sveitarfélögum eða einkaaðilum sem hafa
samning við ríkið gilda lög um heilbrigðisþjónustu. Í lögunum er m.a. kveðið á
um að öllum einstaklingum í heilbrigðisumdæminu verði boðin nauðsynleg
heilbrigðisþjónusta. Landið skiptist í sjö heilbrigðisumdæmi.
Heilbrigðisstofnanir sem veita almenna heilbrigðisþjónustu í hverju umdæmi eiga
að hafa með sér samstarf um skipulag þjónustunnar á viðkomandi svæði, með
eftirfarandi markmið:
• Tryggja
öllum íbúum aðgengi að heilsugæslu í heimabyggð.
• Tryggja
að allir íbúar í umdæminu eigi kost á fullnægjandi hjúkrunarþjónustu í samræmi
við þarfir sínar.
Lög um heilbrigðisþjónustu nr. 40/2007 stjórna því hvað ríkið verður
að bjóða í hverju heilbrigðisumdæmi til að geta sinnt ábyrgð sinni á
málefnasviðinu.
Félagsmálaráðherra fer með yfirstjórn málefna er varða
félagsþjónustu og fer með eftirlit, þ.á m. að viðbúnaður sveitarfélaga og
annarra aðila sem veita þjónustuna sé nægjanlegur til að geta viðhaldið
þjónustunni á hverjum tíma.
Landlæknisembættið hefur mikilvægt viðbúnaðarhlutverk: [27]
• Stofnunin
skal sjá um heildarsamhæfingu á viðleitni heilbrigðisgeirans og framkvæma
viðeigandi ráðstafanir þegar neyðarástand ógnar eða ríkir.
• Í
neyðarástandi er aðalverkefni stofnunarinnar að tryggja íbúum nauðsynlega
heilbrigðisþjónustu hérlendis og ef ekki er hægt að mæta þörf fyrir þjónustu
hér á landi þá þarf einnig að gera ráð fyrir að geta veitt hana erlendis.
• Í
öllu viðbúnaðarstarfi fyrir heilbrigðisþjónustuna, leggur Embætti Landlæknis
sitt af mörkum til að tryggja að þörf fyrir samvinnu sé sinnt bæði við
skipulagningu viðbúnaðar og í neyðarástandi.
Embætti landlæknis fer með fjölda viðfangsefna er varða
viðbúnað en sóttvarnarsvið er sérstaklega mikilvægt fyrir viðbúnað við smitgæslu og smitvarnir.
Sóttvarnasvið Embættis landlæknis fylgist með útbreiðslu farsótta innanlands og
tekur þátt í eftirliti með alþjóðlegu faraldsfræðilegu ástandi, framkvæmir
heilsufarsgreiningar og tryggir nauðsynlegt bóluefni og viðbúnað bóluefna.
Sóttvarnarsvið hjá Embætti landlæknis skal m.a. veita
aðstoð, ráðgjöf, leiðbeiningar og upplýsingar um smitsjúkdóma, smitvarnir og val á smitvörnum
til stofnana sveitarfélaga og ríkis, heilbrigðisstarfsfólks og íbúa. [28]
Matvælastofnun (MAST) er stjórnsýslustofnun ríkisins með
fjölda mismunandi verkefna. Í lýðheilsusamhengi
hefur MAST sérstaklega mikilvægt verkefni við að tryggja neytendum örugg
matvæli og öruggt drykkjarvatn en MAST hefur viðbúnaðarhlutverk í tengslum við
aðstæður þar sem mengun drykkjarvatns og sjúkdómstilfelli vegna matar-borinna
sýkinga eiga í hlut. Vatnsból og vatnsveitur sem þjóna matvælafyrirtækjum
og/eða fleiri en fimmtíu manns eða tuttugu heimilum og/eðasumarbústöðum hafa
starfsleyfi heilbrigðisnefndar. Heilbrigðisnefndir fara með eftirlit með þeim.
Eins og áður segir er Íslandi skipt í sjö heilbrigðisumdæmi.
Í hverju þeirra er svæðisbundin heilbrigðisþjónusta ábyrg fyrir því að íbúum sé
boðin fullnægjandi heilbrigðisþjónusta. Heilbrigðisþjónusta í
heilbrigðisumdæmum er eign ríkisins. Auk þess að reka sjúkrahús hefur
svæðisbundin heilbrigðisþjónusta verkefni innan rannsókna, fræðslu og þjálfunar
sjúklinga og aðstandenda. Svæðisbundin heilbrigðisyfirvöld leysa verkefni sín
annað hvort með því að sjúkrahús í eigu ríkisins sinna verkefnunum eða með
þjónustu sem einkaaðilar bjóða.
Í reglugerð um heilbrigðisumdæmi og hlutverk, starfsemi og
þjónustu heilsugæslustöðva, heilbrigðisstofnana og sjúkrahúsa nr. 1111/2020 kemur
fram að heilbrigðisstofnanir innan heilbrigðisumdæma skuli hafa samráð um að
tryggja öllum íbúum aðgengi að heilsugæslu í heimabyggð og að heilsugæslan sé
að jafnaði fyrsti viðkomustaður sjúklinga. Skipulag hjúkrunarþjónustu í
heimahúsum, hjúkrunarrýmum stofnana og á hjúkrunarheimilum skal hafa það að
markmiði að allir íbúar í umdæminu eigi kost á fullnægjandi hjúkrunarþjónustu
í samræmi við sínar þarfir.
Félagsþjónusta hefur snertifleti við og skarast að hluta við
þann hluta velferðarþjónustunnar sem tilheyrir heilbrigðisgeiranum. Viðkvæmir
hópar eru háðir stuðningi og eftirfylgni velferðarþjónustunnar og í sumum
tilvikum geta sjálfboðaliðasamtök einnig gegnt mikilvægu hlutverki. Lög um
félagsþjónustu, lög um þjónustu við fatlað fólk með langvarandi
stuðningsþarfir, lög um málefni aldraðra nr. 125/1999, barnaverndarlög nr. 80/2002 og lög um almannatryggingar nr. 100/2007
eru lykilatriði við að tryggja félagslegan stuðning og miða að
því að stuðla að félagslegu og efnahagslegu öryggi.
Markmið félagsþjónustu sveitarfélaga skv. 1. gr. laga nr. 40/1991 er að tryggja
fjárhagslegt og félagslegt öryggi íbúanna og stuðla að velferð á grundvelli
samhjálpar. Það er m.a. gert með því að bæta lífskjör þeirra sem standa höllum
fæti, tryggja uppeldisskilyrði barna, veita aðstoð til þess að fólk geti búið
sem lengst á eigin heimili, stundað atvinnu og lifað sem eðlilegustu lífi.
Einnig er gripið til aðgerða til að koma í veg fyrir félagsleg vandamál. Við
framkvæmd félagsþjónustunnar er einstaklingurinn hvattur til að bera ábyrgð á
sjálfum sér og öðrum, sjálfsákvörðunarréttur hans virtur og hann styrktur til
sjálfshjálpar.
Fyrir heilbrigðisþjónustu skiptir stöðug afhending rafmagns
og heits vatns allt árið miklu máli einnig er þjónustan að mörgu leiti háð því
að fjarskipti og samgöngur séu virk á hverjum tíma.
Geislavarnir
Geislavarnir ríkisins hafa það hlutverk að annast
öryggisráðstafanir gegn geislun frá geislavirkum efnum og geislatækjum.
Jafnframt snýr hlutverk stofnunarinnar að leyfisveitingum vegna geislavirkra
efna, mati á áhættu við notkun geislunar og eftirliti með geislatækjum og
geislavirkum efnum.
Lögum um geislavarnir nr. 44/2002 er ætlað að tryggja
nauðsynlegar öryggisráðstafanir gegn geislun frá geislavirkum efnum og
geislatækjum í því skyni að takmarka skaðleg áhrif hennar. Markmiði laganna
skal náð með markvissum aðgerðum, m.a. með athugunum og rannsóknum, eftirliti
með allri meðferð geislavirkra efna og geislatækja, fræðslu og leiðbeiningum um
geislavarnir, viðbúnaði við geislavá og vöktun á geislavirkum efnum í umhverfi.
Stofnunin annast geislunarlegan þátt viðbúnaðar við hvers kyns geislavá, m.a.
greiningu á ógn af hennar völdum, rekstur viðbúnaðar- og geislamælikerfa,
samhæfingu viðbúnaðar við alþjóðleg viðmið. Geislavarnir ríkisins sjá einnig um
vöktun og rannsóknir á geislavirkum efnum í matvælum og umhverfi, rannsóknir á
sviði geislavarna og nauðsynlega mælifræði og varðveislu landsmæligrunna vegna
notkunar jónandi geislunar á Íslandi.
Geislavarnir ríkisins er stofnun undir yfirstjórn
heilbrigðisráðherra sem hefur það hlutverk að annast öryggisráðstafanir gegn
geislun frá geislavirkum efnum og geislatækjum, sbr. lög um geislavarnir nr. 44/2002. Viðbúnaður Geislavarna
ríkisins miðast við að geta brugðist við hættu vegna geislunar sem gæti ógnað
lífi, heilsu eða umhverfi. Geislavá vegna notkunar geislavirkra efna á Íslandi
getur m.a. skapast vegna slysa, meðhöndlunar af vanþekkingu og förgunar af vangá.
Geislavá á Íslandi, bein eða óbein, getur einnig orðið vegna kjarnorkuslysa í
lögsögu Íslands eða erlendis. Komi upp alvarleg atvik á Íslandi varðandi
geislavá virkjar ríkislögreglustjóri, í samvinnu við Geislavarnir ríkisins,
almennt skipulag almannavarna. Slökkvilið hefur stjórn á vettvangi við
mengunaróhöpp á landi. Rýmingar og ráðstafanir sem tengjast fæðuöryggi, þ.m.t.
drykkjarvatn og dýravernd, fylgja sviðsábyrgðar-, samræmingar-, samkvæmnis- og
grenndarreglunni.
Í samræmi við sviðsábyrgðarregluna bera ráðuneyti ábyrgð á
því að viðbúnaður á þeirra eigin málefnasviði sé fullnægjandi og samræmdur við
önnur málefnasvið. Ekki er til heildaráætlun um viðbúnað í heilbrigðismálum og
málum sem varða félagsþjónustu með lýsingu á þátttakendum í heilbrigðis- og
félagsþjónustu, hlutverkum, verkefnum og auðlindum, samspili og leiðum til að
koma á framfæri viðvörunum við neyðarástand. Allir aðilar sem gegna hlutverki í
velferðarkerfinu hafa eigin viðbúnaðar og viðbragðsáætlanir sem mynda grunn að
neyðarstjórnun.
Þeirri virkni sem samfélagið verður að hafa á hverjum tíma
innan þessa málefnasviðs er lýst í eftirfarandi köflum um heilbrigðisþjónustu,
velferðar og félagsþjónustu, lýðheilsuþjónustu og geislavarnir.
Heilbrigðisþjónusta
Geta til að veita heilbrigðisþjónustu sem nauðsynleg er til
að forðast dauða, varanlega fötlun, alvarleg meiðsli eða mikla verki
Heilbrigðisþjónusta nær yfir starfsemi sem þjónar
forvarnar-, greiningar-, meðferðar-, heilsuverndar eða endurhæfingar tilgangi
og er framkvæmd af löggiltu heilbrigðisstarfsfólki.
Starfsemin hefur mismikið mikilvægi fyrir samfélagið, jafnvel þó mikill
meirihluti heilbrigðisþjónustunnar sé mikilvægur fyrir öryggi íbúanna.
Heilbrigðisþjónusta sem er mikilvægt samfélagslegt verkefni
í þeim skilningi að jafnvel skammtímatap af henni gæti ógnað grunnþörfum
íbúanna getur falið í sér:
• Bráðaþjónustu
á og utan sjúkrahúsa.
• Rannsókn
og meðferð, sem vegna sjúklingsins, er ekki hægt að fresta.
• Geðheilbrigðisþjónustu.
• Mæðravernd.
• Aðgang
að og dreifingu lyfja og lækningatækja.
Orðalagið „til að forðast dauða, varanlega fötlun, alvarleg
meiðsli eða mikla verki“ er byggt á skýrslunni Forgangsröðun í
heilbrigðismálum – niðurstöður nefndar um forgangsröðun[29], lögum um
heilbrigðisþjónustu, lögum um réttindi sjúklinga og heilbrigðisstefnu
stjórnvalda, Heilbrigðisstefna -Stefna fyrir íslenska heilbrigðisþjónustu
til ársins 2030.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Almannavarnir
• Dómsmálaráðuneytið
• Embætti
landlæknis
• Félagsmálaráðuneytið
• Geislavarnir
ríkisins
• Gæða-
og eftirlitsstofnun félagsþjónustu og barnaverndar
• Heilbrigðiseftirlitið
• Heilbrigðisráðuneytið
• Heilbrigðisstofnanir,
Heilsugæslur, dvalarheimili o.fl.
• Húsnæðis-
og mannvirkjastofnun
• Landhelgisgæsla
Íslands
• Lyfjafyrirtæki
• Lyfjastofnun
• Lýðheilsa
hjá embætti landlæknis
• Ríkislögreglustjóri
(RLS)
• Slökkvilið
• Sóttvarnarlæknir
• Sóttvarnir
hjá embætti landlæknis
• Sveitarfélög
• Umhverfisstofnun
• Þjóðskrá
Íslands
Velferðar- og félagsþjónusta
Geta til að veita sjúkum og þeim sem þarfnast hjálpar
nauðsynlega umönnun bæði heima og á stofnunum
Velferðar- og félagsþjónusta felur í sér starfsemi sem miðar
að því að annast fólk sem annars gæti ekki sinnt eigin þörfum, t.d. vegna
veikinda eða annarrar skerðingar af líkamlegum eða andlegum toga. Þjónustan
getur skipt sköpum vegna þess að brestir í henni geta leitt til dauða eða
(frekara) heilsutaps en einnig af virðingu við einstaklinga og tilfinningu
aðstandenda um öryggi og mannlega reisn.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Almannavarnir
• Barnavernd
• Dómsmálaráðuneytið
• Embætti
landlæknis
• Félagsmálaráðuneytið
• Félagsþjónusta
sveitarfélaga
• Gæða-
og eftirlitsstofnun félagsþjónustu og barnaverndar
• Heilbrigðisráðuneytið
• Heilbrigðisstofnanir,
Heilsugæslur, dvalarheimili o.fl.
• Sjálfboðaliðasamtök
• Sveitarfélög
• Vinnumálastofnun
Lýðheilsuþjónusta
Geta til að vernda líf og heilsu íbúa með íbúamiðuðum
aðgerðum ef sjúkdómsfaraldur og önnur atvik koma upp
Tilgangur lýðheilsustarfs er að vernda líf og heilsu íbúa
með því að koma í veg fyrir veikindi og meiðsli. Lýðheilsustarf nær til
smitvarna, heilbrigðiseftirlits, vinnueftirlits og matvælaöryggis.
Helstu þættir starfsgetunnar eru eftirfarandi:
• Eftirfylgni
með áhættuþáttum og draga úr viðkvæmni gagnvart útbreiðslu faraldurs og öðrum atvikum
• Snemmbúin uppgötvun faraldurs og/eða atvika, viðvörun og
greining sýkla (smitefna) og/eða mengandi efna
• Ná
yfirsýn og meta afleiðingar fyrir heilsu íbúa, berist alvarlegur sjúkdómur
og/eða komi upp óæskileg atvik sem og láta í té upplýsingar og framkvæma
ráðstafanir til að draga úr afleiðingum fyrir heilsu íbúanna, skýra orsök
útbreiðslu, og/eða losunar og stöðva framþróun ásamt því að framkvæma
lýðheilsukannanir og sinna eftirfylgni
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Atvinnuvega-
og nýsköpunarráðuneytið
• Embætti
landlæknis
• Félagsmálaráðuneytið
• Geislavarnir
ríkisins
• Heilbrigðisráðuneytið
• Heilbrigðisstofnanir
• Lýðheilsa
hjá embætti landlæknis
• Matvælastofnun
(MAST)
• Rauði
krossinn á Íslandi
• Slökkvilið
• Sóttvarnir
hjá embætti landlæknis
• Sveitarfélög
• Umhverfisstofnun
• Vinnueftirlitið
• Vinnumálastofnun
Geislavarnir
Kjarnorku- og geislaatvik eru skilgreind sem kjarnorkuslys
og önnur atvik sem geta falið í sér jónandi geislun eða útbreiðslu
geislavirkni.
Grundvallarreglur viðbragðskerfis almannavarna eiga við um
kjarnorku- og geislaatvik eins og aðra neyðarstjórnun. Sviðsábyrgðarreglan og
grenndarreglan snúa að því að staðbundin stjórnvöld undirbúi fyrirbyggjandi
ráðstafanir og viðbragðsáætlanir og að sá aðili sem fer venjulega með stjórn
tiltekins sviðs komi að stjórn aðgerða þegar hættu ber að höndum. Kjarnorku- og
geislaatvik eru einnig líkleg til að krefjast samhæfingar og samræmingar allra
viðbragðsaðila. Þegar kjarnorkuatvik eiga sér stað, eru þau líkleg til að vera alþjóðlegir
atburðir sem krefjast alþjóðlegra viðbragða. Að auki þarfnast flest alvarleg
kjarnorkuatvik mikillar faglegrar hæfni við meðhöndlun. Þau snerta mörg
yfirvöld og krefjast skjótra gangsetningar viðeigandi aðgerða.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Almannavarnir
• Atvinnuvega-
og nýsköpunarráðuneytið
• Dómsmálaráðuneytið
• Eitrunarmiðstöð
Landspítalans
• Embætti
landlæknis
• Félagsmálaráðuneytið)
• Geislavarnir
ríkisins
• Hafrannsóknastofnun
• Heilbrigðisráðuneytið
• Heilbrigðisstofnanir
• Húsnæðis-
og mannvirkjastofnun
• Landhelgisgæsla
Íslands
• Matvælastofnun
(MAST)
• Ríkislögreglustjóri
(RLS)
• Samgöngustofa
• Skatturinn
• Slökkvilið
• Sveitarfélög
• Umhverfis-
og auðlindaráðuneytið
• Umhverfisstofnun
• Utanríkisráðuneytið
• Veðurstofa
Íslands
• Hafrannsóknastofnun
Landspítali – Háskólasjúkrahús
Björgunarþjónusta samanstendur af viðbragðsaðilum
hins opinbera sem veita bráðaviðbragð ýmissa aðila til að bjarga fólki frá
dauða eða meiðslum vegna bráðra slysa eða hættuástands sem ekki er sinnt af
öðrum aðilum sem sérstaklega eru stofnaðir til að sinna viðbragðinu.
Auk verkefna sem tengjast formlegum
björgunarstörfum, felur starfsgetan í verkefninu björgunarþjónusta einnig í sér vernd efnislegra verðmæta. Í
verkefninu felast einnig ýmsar auðlindir sem hægt er að nota í öðru samhengi.
Raunar er oft erfitt að greina verkefni sem miða að verndun lífs og heilsu frá
verkefnum sem tengjast verndun efnislegra verðmæta. Að auki felur þetta
samfélagslega verkefni í sér forvarnir samfélagsins og viðbúnað vegna slysa sem
tengjast meðhöndlun efna og sprengiefna (sjá Mynd 9).
Mynd 9: Samfélagslega verkefnið björgunarþjónusta
Mikilvæg
löggjöf og fyrirmæli:
• Brunavarnaáætlanir
slökkviliða
• Hafnalög
• Lög um almannavarnir
• Lög um björgunarsveitir
og björgunarsveitarmenn
• Lög um brunavarnir
• Lög um eftirlit með
þjónustu og hlutum sem geta haft hernaðarlega þýðingu
• Lög um félagslega
aðstoð
• Lög um félagsþjónustu
sveitarfélaga
• Lög um framkvæmd
samnings um bann við þróun, framleiðslu, söfnun og notkun efnavopna og um
eyðingu þeirra
• Lög um
heilbrigðisþjónustu
• Lög um hollustuhætti og
mengunarvarnir
• Lög um Landhelgisgæslu
Íslands
• Lög um landlækni og
lýðheilsu
• Lög um leit, rannsóknir
og vinnslu kolvetnis
• Lög um mannvirki
• Lög um meðhöndlun
úrgangs
• Lög um siglingavernd
• Lög um stjórn vatnamála
• Lög um vaktstöð
siglinga
• Lög um varnir gegn
mengun hafs og stranda
• Löggæsluáætlun
• Lögreglulög
• Reglugerð um flokkun,
merkingu og umbúðir efna og efnablandna (CLP)
• Reglugerð um flutning á
hættulegum farmi á landi
• Reglugerð um framkvæmd
og skipulag sjúkraflutninga
• Reglugerð um
kerfisbundið heilbrigðis-, öryggis- og umhverfisstarf í fyrirtækjum
• Reglugerð um leit og
björgun á landi og samstarf lögreglu og björgunarsveita
• Reglugerð um meðhöndlun
hættulegra efna
• Reglugerð um skráningu,
mat, leyfisveitingu og takmarkanir að því er varðar efni (REACH)
• Reglugerð um
sprengiefni og forefni til sprengiefnagerðar
• Reglugerð um starfsemi
slökkviliða
• Reglugerð um varnir
gegn hættu á stórslysum af völdum hættulegra efna
• Skipulagslög
• Sóttvarnarlög
• Vinnuverndarlög
Björgunarþjónusta, slökkvilið og
almannavarnir
Dómsmálaráðuneytið fer með samræmingu björgunarþjónustu á
landi, sjó og vegna flugs. Um er að ræða samstarf opinberra aðila,
sjálfboðaliða og einkaaðila undir forystu samhæfingar- og stjórnstöðvar eða
aðgerðastjórna í héraði.
Skipulag leitar og björgunar er fest í lögum um
almannavarnir nr. 82/2008, lögreglulögum
nr. 90/1996 og lögum um Landhelgisgæsluna nr. 52/2006.
Lögreglan ber ábyrgð á leitar- og björgunaraðgerðum á landi.
Slysavarnafélagið Landsbjörg gegnir einnig mikilvægu hlutverki, enda er rík
hefð hér á landi fyrir öflugu starfi sjálfboðaliða vegna leitar og björgunar.[30] Hlutverk
björgunarsveita og björgunarsveitarmanna er að starfa í þágu almannaheilla með
þátttöku við björgun, leit og gæslu á ábyrgð stjórnvalda og í samvinnu við þau.
Björgunarsveitum er skylt að hefja björgun, leit og gæslu ef stjórnvöld óska
þess.[31]
Neyðarlínan og Öryggisfjarskipti gegna einnig lykilhlutverki
í þessu samstarfi vegna neyðarfjarskipta sem leitar- og björgunaraðilar þurfa
að geta reitt sig á.
Landhelgisgæslan ber samkvæmt lögum um Landhelgisgæsluna nr.
52/2006 ábyrgð á
stjórn leitar- og björgunaraðgerða á hafsvæði umhverfis Ísland.
Landhelgisgæslan rekur einnig stjórnstöð sem móttekur og miðlar upplýsingum frá
og til skipa. Slysavarnafélagið Landsbjörg gegnir einnig mikilvægu hlutverki í
björgunaraðgerðum á sjó. Landstjórn björgunarsveita fer með tæknilega stjórn
eigin liðsafla við þær aðgerðir. Landstjórn er tengiliður björgunarsveita við
Landhelgisgæsluna. Á aðgerðastað eru svæðisstjórnir björgunarsveita tengiliðir
vettvangsstjóra við björgunareiningar. Þó skal tryggt að björgunarstjórnstöð
sjófarenda og loftfara (JRCC-Ísland) geti ávallt verið í beinu sambandi við
björgunareiningar.
Jafnframt er í gildi þjónustusamningur ráðuneytisins við
Slysavarnaskóla sjómanna. Við leit og björgun á hafi er mikilvægt að geta
stuðst við upplýsingar frá Vaktstöð siglinga.[32]
Leitar- og björgunarsvæði Íslands vegna sjófarenda og
loftfara afmarkast á hverjum tíma í samræmi við þjóðréttarlegar
skuldbindingar sem Ísland hefur undirgengist og tilkynntar hafa verið til
Alþjóðasiglingamálastofnunarinnar (IMO) og Alþjóðaflugmálastofnunarinnar
(ICAO). Leitar- og björgunarsvæðið nær talsvert langt út fyrir efnahagslögsögu
Íslands. Þá sinnir Landhelgisgæslan einnig verkefnum á landi í samstarfi við
lögreglu og önnur yfirvöld.
Í samhæfingar- og stjórnstöð fer samhæfing og yfirstjórn almannavarnaaðgerða
fram með hliðsjón af almannavarnastigi og viðeigandi viðbragðsáætlun. Þar getur
einnig farið fram samhæfing hvers kyns aðgerða við leit og björgun á landi, sjó
og í lofti eða viðbragða við hættuástandi þótt ekki hafi verið lýst yfir almannavarnaástandi.
Í almannavarnaástandi starfa í stjórnstöðinni fulltrúar
lögreglu, Landhelgisgæslu Íslands, heilbrigðisstarfsmanna, slökkviliða,
Neyðarlínunnar, Vegagerðarinnar, Rauða krossins á Íslandi, Isavia og
Slysavarnafélagsins Landsbjargar ásamt fleiri stofnunum eftir aðstæðum og ber
þeim skylda til að fara að fyrirmælum þess aðila sem stýrir samhæfingu aðgerða
úr samhæfingar- og stjórnstöð samkvæmt viðbragðsáætlun.
Stjórn aðgerða í héraði þegar almannavarnaástand ríkir er í
höndum lögreglustjóra í viðkomandi lögregluumdæmi. Hann situr í aðgerðastjórn
ásamt fulltrúa almannavarnanefndar, fulltrúa Slysavarnafélagsins Landsbjargar,
fulltrúa Rauða kross Íslands, hlutaðeigandi viðbragðsaðila svo og öðrum
hlutaðeigandi aðilum sem tengjast aðgerðum hverju sinni. Aðgerðastjórn starfar
í samvinnu við samhæfingar- og stjórnstöð. Í stjórn aðgerða felst m.a. skipulag
björgunar- og hjálparstarfa vegna hættu eða tjóns sem getur eða hefur skapast
og stýring neyðaraðgerða í samvinnu við samhæfingar- og stjórnstöð.
Landhelgisgæslan rekur björgunarþyrlur með leit og björgun
sem aðalverkefni. Landhelgisgæslan ræður yfir þremur björgunarþyrlum og
aðstoðar einnig við björgun og sjúkraflutninga á landi. Dómsmálaráðuneytið er
ábyrgt fyrir þeirri þjónustu sem og fyrir ráðstöfun þyrlnanna í gegnum
samhæfingar- og stjórnstöð og aðgerðastjórnir í héraði.
Alþjóðlegar og innlendar stofnanir hafa sett reglur um
neyðarrásir, hlustunarskyldu, neyðarviðvörun og verklag við tilkynningu um neyð
á sjó en allir skipstjórar eiga að þekkja þær. Samgöngu- og
sveitarstjórnarráðuneytið er ábyrgt fyrir því að uppfylla innlendar skyldur til
að hlusta á neyðarrásir til sjós en því er sinnt í gegnum Vaktstöð siglinga sem
er hluti af starfsemi Samgöngustofu og Vegagerðarinnar. Landhelgisgæslan,
Slysavarnafélagið Landsbjörg og Neyðarlínan annast rekstur vaktstöðvarinnar
samkvæmt þjónustusamningi þar að lútandi. Landhelgisgæslan fer með faglega
forystu í vaktstöðinni og sér um stjórn hennar frá degi til dags. Berist
neyðarsímtal kemur Vaktstöð siglinga skilaboðunum strax áleiðis til
Stjórnstöðvar Landhelgisgæslunnar. Vaktstöð siglinga fær sömuleiðis
tilkynningar um bráða mengun á sjó en við slíkar aðstæður er Landhelgisgæslunni
og Umhverfisstofnun einnig tilkynnt um atvikið. Stjórnstöð Landhelgisgæslunnar
getur haldið uppi fjarskiptasambandi við varðskipin eða erlendar
björgunarstöðvar undir flestum kringumstæðum, um eigin gervihnattastöðvar og
stuttbylgju fjarskiptabúnað, auk búnaðar strandastöðva-þjónustunnar í VSS sem
er öflugasti hluti fjarskiptakerfanna. Vaktstöð siglinga hefur 6 strandstöðvar
(TFA, TFM, TFT, TFZ, TFX og TFV) með allri ströndinni. Þá eru 45 VHF stöðvar
eru meðfram ströndinni.
Ríkislögreglustjóri veitir lögreglustjórum aðstoð vegna
leitar- og björgunaraðgerða sem varða sjófarendur og loftför og annast
viðfangsefni sem eðli málsins samkvæmt eða vegna aðstæðna, kalla á miðstýringu
eða samhæfingu lögregluliða. Ríkislögreglustjóri mælir fyrir um skipulag
samstarfs lögregluliða við slíkar leitar- og björgunaraðgerðir, annast samstarf
við lögreglu í öðru landi og er tengiliður við erlend lögregluyfirvöld er varða
björgun og rannsókn slíkra slysa.[33]
Aðgerðastjórn fær umboð frá almannavarnanefnd til að
skipuleggja og undirbúa viðbragðsáætlanir og verklagsreglur vegna neyðaraðgerða
í umdæmi nefndarinnar í samræmi við hættumat og leggur þær fyrir
almannavarnanefnd til staðfestingar. Henni eru jafnframt falin verkefni frá
almannavarnanefnd er varða skipulag almannavarna í héraði, t.d. að gera
tillögur að skipulagi fjarskiptamála og búnaði aðgerðastjórnar, aðstoð við fyrirframskipaða vettvangsstjórn þéttbýliskjarna við
undirbúning og skipulagningu neyðaraðgerða á sínu svæði.
Aðgerðastöð aðgerðastjórnar skal vera staðsett í þeim
byggðarkjarna sem lögreglustjóri situr, nema að viðkomandi ákveði annað.
Almannavarnanefnd ákveður húsnæði aðgerðastjórnar að fengnum tillögum
viðbragðsaðila. Fulltrúar í aðgerðastjórn þurfa að vera búsettir í nánd við
aðgerðastöðina. Aðgerðastjórn kallar fólk til starfa í aðgerðastöð, eftir eðli
og umfangi útkallsins.
Lögreglustjóri tilnefnir vettvangsstjóra sem fer með stjórn
og samhæfingu á vettvangi. Vettvangsstjórnir þéttbýliskjarna þurfa að bregðast
tafarlaust við áföllum í heimabyggð sem eru umfangsmeiri en svo að hefðbundin
neyðarþjónusta frá degi til dags dugi. Hún þarf einnig að takast á við vandamál
sem skapast í þéttbýliskjarnanum og verkefnum sem aðgerðastjórn úthlutar, sem
og sinna verkefnum sem lúta eingöngu að byggðinni þó svo að aðgerðastjórn taki
ekki til starfa, t.d. aðgerðir vegna óveðurs.
Í samhæfingar- og stjórnstöð fer samhæfing og yfirstjórn
almannavarnaaðgerða fram með hliðsjón af almannavarnastigi og viðeigandi
viðbragðsáætlun en stöðin er virkjuð þegar nauðsyn krefst. Einnig getur
viðbragðsaðili eða almannavarnanefnd óskað eftir því að samhæfingar- og
stjórnstöðin annist stjórn vegna tiltekinnar hættu. Samhæfingar- og
stjórnstöðin er ekki ofan við aðgerðastjórn heldur til hliðar og starfa þessar
einingar saman í almannavarnaástandi. Lögreglustjórar fara með stjórn almannavarna,
hver í sínu umdæmi.
Aðgerðastjórn er sameiginleg aðgerðastjórn viðbragðsaðila.
Stjórn aðgerða í héraði þegar almannavarnaástand ríkir er í höndum
lögreglustjóra í viðkomandi lögregluumdæmi. Hann situr í aðgerðastjórn ásamt
fulltrúa almannavarnanefndar, fulltrúa Slysavarnafélagsins Landsbjargar,
fulltrúa Rauða krossins, slökkviliðs og heilbrigðisstarfsmanna auk hlutaðeigandi
viðbragðsaðila, sbr. viðbragðsáætlun, svo og öðrum hlutaðeigandi aðilum sem
tengjast aðgerðum hverju sinni. Viðbragðsaðilar almannavarna eru: Lögreglan,
Landhelgisgæsla Íslands, Heilbrigðisstarfsmenn, Slökkvilið, Neyðarlínan,
Rauði krossinn á Íslandi, Isavia og Slysavarnafélagið Landsbjörg. Auk þessara
teljast til viðbragðsaðila almannavarna allir þeir sem hlutverki hafa að gegna
samkvæmt viðbragðsáætlun hverju sinni.
Slökkviliðið er stærsti viðbragðsaðili sveitarfélagsins í
flestum sveitarfélögum. Slökkviliðið sinnir umfangsmiklu forvarnarstarfi og er
mikilvægasta björgunarúrræðið á staðnum, ekki aðeins í tengslum við eld, heldur
í öllum atvikum sem krefjast tæknilegrar úrlausnar. Húsnæðis- og
mannvirkjastofnun fer með stjórnsýslu ríkisins vegna brunamála.
Ein björgunarsamtök eru starfandi í landinu, þ.e.
Slysavarnarfélagið Landsbjörg. Aðildarsveitir þess eru um eitt hundrað talsins
og virkir félagsmenn á bilinu þrjú til fjögur þúsund. Landinu er skipt í átján
svæði eða umdæmi. Svæðisstjórn er í hverju umdæmi sem fer með tæknilega stjórn
aðgerða af hálfu björgunarsveita viðkomandi svæðis. Björgunarsveitarmenn
koma sem liðsstyrkur við úrlausn þeirra verkefna, sem framkvæmd eru á ábyrgð
opinberra aðila.
Helstu störf björgunarsveitarmanna eru á sviði leitar,
björgunar, fyrstu hjálpar með áherslu á uppsetningu og rekstur söfnunarsvæða
slasaðra og flutninga. Þá hafa björgunarsveitarmenn komið sem liðsstyrkur
vegna gæslustarfa. Störf björgunarsveitarmanna eru flest unnin á vettvangi og
falla undir stjórn vettvangsstjóra.
Rauði krossinn á Íslandi er með þrjátíu og átta deildir um
allt land og virkir sjálfboðaliðar sem eru til taks allan sólarhringinn ef
hamfarir eða önnur áföll dynja yfir eru um þrjú þúsund.
Helstu hlutverk Rauða krossins á Íslandi eru fjöldahjálp og
félagslegt hjálparstarf sem felst einkum í því að útvega fæði, klæði og
húsaskjól sem og veita upplýsingar til fólks á neyðarstundu.
Fjöldahjálparstöðvar eru opnaðar þegar koma þarf stórum hópum fólks í skjól,
svo sem vegna rýminga hverfa eða landssvæða og í
kjölfar náttúruhamfara.[34]
Ríkislögreglustjórinn og hjálparlið almannavarna, Rauði
krossinn á Íslandi og Slysavarnafélagið Landsbjörg, hafa gert samning um
hlutverk þeirra í heildarskipulagi almannavarna á hættu- og neyðartímum.
Þeirra hlutverk nær til landsins alls og er mikilvægt í öllum viðbúnaði,
viðbragði og enduruppbyggingu vegna hamfara. Þá gera almannavarnanefndir
samninga við björgunarsveitir í héraði.
Almannavarnir eru borgaraleg starfsemi undir stjórn
Ríkislögreglustjóra sem hefur rekstrargetu til að bregðast hratt og örugglega
við neyðarástandi, stjórna aðgerðum þegar neyðarástand skapast í landinu og sjá
til þess að nauðsynleg úrræði séu til staðar ef leita þarf að týndum
einstaklingum eða ef óæskileg atvik verða, t.d. eldar, flóð, kjarnorkuslys,
skriður og snjóflóð, stormar og óveður. Almannavarnir hafa einnig hlutverk við
að aðstoða óbreytta borgara við hernaðaraðgerðir, t.d. með viðvörun, skjóli og
rýmingu. Lög um almannavarnir nr. 82/2008 setja reglur um starfsemina.
Almannavarnanefndir eru tuttugu og ein talsins í níu
lögregluumdæmum. Almannavarnir eru eins konar samnefnari viðbragða og úrræða
þegar hættu- og neyðarástand skapast í samfélaginu og hefðbundin þjónusta, svo
sem lögregla, björgunarsveitir, slökkvilið og landhelgisgæslan duga ekki koma
almannavarnir landsins saman og vinna að því að tryggja öryggi og sinna
björgunarstörfum. Í samhæfingar- og stjórnstöð fer fram samhæfing á milli
umdæma fyrir landið allt og er það hlutverk samhæfingarstöðvar að úthluta
mannafla og tækjum á það svæði sem þarfnast hjálpar hverju sinni einnig er það
hlutverk samhæfingarstöðvar að hafa yfirsýn yfir þau björgunarstörf sem standa
yfir. Ríkislögreglustjóri hefur heimild til að starfrækja tímabundna
þjónustumiðstöð þegar hættu ber að garði eða hún er um garð gengin. Verkefni
þjónustumiðstöðvar felast m.a. í upplýsingagjöf til almennings og þjónustu við
þá aðila sem hafa orðið fyrir tjóni og hin tiltekna hætta hefur haft önnur bein
áhrif á. Auk þess annast þjónustumiðstöðin, í samvinnu við hlutaðeigandi
yfirvöld og stofnanir, samskipti við fjölmiðla vegna aðgerða sem gripið er til
hverju sinni.
Meðhöndlun efna og sprengiefna
Dómsmálaráðuneytið, Félagsmálaráðuneytið, Heilbrigðisráðuneytið
og Umhverfis- og auðlindaráðuneytið eru ábyrg fyrir samhæfingu ríkisins á
viðbúnaði vegna efna og sprengiefna. Umfjöllunin hér nær ekki til bráðamengunar
en þar fara Umhverfis- og auðlindaráðuneyti, Samgöngu- og sveitarstjórnarráðuneyti,
Samgöngustofa og Landhelgisgæslan með hlutverk (sjá kafla 5.5).
Mikilvægustu viðbúnaðaraðilarnir í efna- og sprengiefnaviðbúnaði eru
slökkviliðin, sjúkraflutningaþjónusta, lögreglan, sveitarfélögin, embætti
landlæknis, heilbrigðisstofnanir og öryggisstjórnkerfi hjá fyrirtækjunum sem er
skylt að hafa slíkt kerfi.
Sérsveit ríkislögreglustjóra ber ábyrgð á viðbúnaði vegna
sprengjutilfella. Hjá sérsveitinni er einnig sprengju- og tæknihópur starfandi
sem sinnir sprengjueyðingu og ýmsum öðrum tæknimálum. Verkefni sprengjusveitar
Landhelgisgæslunnar er að gera sprengjur sem finnast í sjó og/eða á landi
óvirkar og eyða þeim.
Fjöldi laga og reglna gilda um forvarnir og neyðarviðbúnað á
sviði efna og sprengiefna, þ.á m. lög um brunavarnir nr. 75/2000, lög um almannavarnir nr. 82/2008, lög um landlækni nr. 41/2007 og lýðheilsu, lögreglulög nr. 90/1996, skipulagslög nr. 123/2010 og lög um mannvirki nr. 106/2010, lög um hollustuhætti og
mengunarvarnir nr. 7/1998, efnalög
nr. 61/2013, lög um
aðbúnað, hollustuhætti og öryggi á vinnustöðum nr. 46/1980, lög um eftirlit með þjónustu
og hlutum sem geta haft hernaðarlega þýðingu nr. 58/2010 og vopnalög nr. 16/1998.
Umhverfisstofnun fer með eftirlit samkvæmt lögum um
framkvæmd samnings um bann við þróun, framleiðslu, söfnun og notkun efnavopna
og um eyðingu þeirra nr. 17/2000.
Ríkislögreglustjóri annast framkvæmd samningsins að því er varðar viðbúnað fyrir
almenning.
Í fjölda fyrirtækja á Íslandi er farið með hættuleg efni í
þeim mæli að þau geta skapað hættu fyrir líf og heilsu í umhverfi sínu. Í
u.þ.b. tuttugu og tveimur fyrirtækjum er magnið svo mikið að þau falla undir
stórslysareglugerðina sem er íslensk framkvæmd Seveso-tilskipunar
ESB.[35] Að
meðaltali eru flutt þrjú þúsund tonn af hættulegum farmi daglega til Íslands.
Þeir sem starfa hjá fyrirtækjum sem falla undir reglugerðir um hættuleg efni og
íbúar sem búa og dvelja nálægt slíkum hættum verða að geta treyst því að öryggi
fyrirtækjanna sé ávallt gætt á góðan hátt og að fyrirtæki og yfirvöld hafi
skipulagt hvernig þau munu takast á við hugsanleg atvik sem upp kunna að koma.
Yfirlit yfir stærri og minni hættu- og slysatilvik sýna að
slysahætta á Íslandi er bæði í tengslum við flutning á hættulegum farmi og hjá
fyrirtækjum sem fara með hættuleg efni. Flutningur á hættulegum farmi er mikill
og landfræðilega stór svæði sem slys geta valdið tjóni á. Sumar starfsstöðvar
eru staðsettar nálægt byggð og fyrir sumar þeirra geta afleiðingar af slysi þar
sem hættuleg efni eiga í hlut verið miklar.
Fyrirtæki sem meðhöndla eða flytja hættuleg efni eru háð
ströngum öryggiskröfum og þau eru undir eftirliti og þurfa að hafa ýmis leyfi
fyrir starfseminni auk annarrar eftirfylgni frá umhverfis, heilbrigðis- og
vinnuverndar yfirvöldum. Á Íslandi skipa fjögur yfirvöld samráðsnefnd um
stórslysavarnir í iðnaði, Húsnæðis- og mannvirkjastofnun, Almannavarnir,
Umhverfisstofnun og Vinnueftirlit ríkisins. Hlutverk nefndarinnar er að
tryggja samráð og samstarf hlutaðeigandi stofnana í því skyni að tryggja öryggi
starfsmanna, almennings og umhverfis þegar stórslys í iðnaði ber að höndum.
Vinnueftirlit ríkisins skal hafa eftirlit með að viðeigandi skilyrðum sé
fullnægt og að nauðsynlegar öryggisráðstafanir vegna hættu á slysi hafi verið
gerðar. Flutningi hættulegra efna er stjórnað með alþjóðlegum samningum, sem
Ísland er aðili að og á það við um hverja og eina flutningsaðferð.
Tilskipanir ESB og innlendar reglugerðir setja einnig kröfur
til yfirvalda bæði ríkis og sveitarfélaga í héraði sem tengjast málsmeðferð og
eftirliti, mögulegra keðjuverkandi áhrifa milli fyrirtækja, viðbúnað til að
takast á við atvik og kröfur um langtímastefnu um landnotkun sem tryggir
viðunandi fjarlægð milli slíkra fyrirtækja og þess sem er í umhverfi þeirra.
Samkvæmt 24. gr. laga um brunamál nr. 75/2000 er hægt að skylda fyrirtæki
sem af stafar sérstök eldhætta eða þar sem margir starfa, koma saman, fara um
eða dveljast eða þar sem hætta er á stórfelldu eignatjóni í eldsvoða til að
setja upp sérhæfðan búnað til viðvörunar og slökkvistarfs og þjálfa tiltekna
starfsmenn í brunavörnum og slökkvistarfi. Hlutverk þeirra er að takmarka
afleiðingarnar fyrir líf, heilsu, umhverfi og eignir og stuðla að hraðri
endurreisn komi til óæskilegra atvika. Í dag eru fjögur fyrirtæki sem hafa
slíkar skyldur. Mikilvægt er að tryggja gott samspil þessara aðila og almenns
viðbúnaðar.
Nokkur stór fyrirtæki (olíufélög og stóriðja) hafa samstarf
um um gagnkvæma aðstoð vegna froðubirgða og stúta til slökkvistarfs. Auk þeirra
hafa slökkvilið aðgang að búnaðinum og froðubirgðunum. Fyrirtækin hafa samþykkt
að hjálpa hvert öðru með búnað og sérþekkingu í sérstaklega krefjandi
neyðarástandi.
Viðbragð fyrirtækja, fyrst og fremst olíufélaganna, er hluti
af viðbúnaði til meðhöndlunar slysa á landi. Markmiðið er að beita sérþekkingu
fyrirtækjanna á efni sem þau eru vön að fara með.
Samstarf við björgunarþjónustu
Undir samfélagslega mikilvæga verkefninu björgunarþjónusta
er fjórum starfsgetum lýst: björgunarviðbúnaður; slökkvilið; almannavarnir;
viðbúnaður við efnaslysum og sprengiefnaslysum.
Björgunarviðbúnaður
Geta til að gera strax tilraun til að forða fólki
frá dauða eða meiðslum vegna bráðra slysa eða hættulegra aðstæðna
Verkefni björgunarviðbúnaðar er að veita íbúunum aukið
öryggi fyrir líf og heilsu.
Björgunarviðbúnaður er samþætt þjónusta, sem þýðir að hún
nær til alls konar aðgerða sem tengjast land-, sjó- og flugbjörgun. Þetta þýðir
að björgunarviðbúnaður felur einnig í sér slökkvistarf til að bjarga mannslífum
í tengslum við elda, umferðarslys o.s.frv.
Björgunarviðbúnaður eru samstarf opinberra aðila,
sjálfboðaliða og einkafyrirtækja undir stjórn og samhæfingu samhæfingar – og
stjórnstöðvar, aðgerðastjórna eða vettvangsstjórna. Öllum opinberum aðilum sem
hafa getu, upplýsingar eða hæfni sem henta í björgunarskyni er skylt að leggja
sitt af mörkum til björgunarviðbúnaðar. Samræmingarreglan felur í sér að allir
aðilar bera sjálfstæða ábyrgð á að samhæfa störf sín bæði í
undirbúningsvinnunni og meðan á björgunaraðgerðum stendur.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Aðgerðastjórnir
• Almannavarnir
• Björgunarstjórnstöð
sjófarenda og loftfara (JRCC- Ísland)
• Dómsmálaráðuneytið
• Embætti
landlæknis
• Félagsmálaráðuneytið
• Fyrirtæki
sem eru skyldug til að hafa búnað og mannafla til slökkvistarfa
• Fyrirtæki
sem falla undir löggjöf um stórslys af völdum hættulegra efna
• Heilbrigðisráðuneytið
• Heilbrigðisstofnanir,
heilsugæslur, dvalarheimili o.fl.
• Húsnæðis-
og mannvirkjastofnun
• Isavia
• Landhelgisgæsla
Íslands
• Landmælingar
Íslands
• Lögreglustjórar
• Neyðarlínan
• Rannsóknarnefnd
almannavarna
• Rauði
krossinn á Íslandi
• Ríkislögreglustjóri
(RLS)
• Samgöngu
og sveitarstjórnarráðuneytið
• Samgöngustofa
• Samhæfingar-
og stjórnstöð
• Sjúkraflug
• Sjúkraflutningamenn
• Skipulagsstofnun
• Slysavarnafélagið
Landsbjörg
• Slökkvilið
• Sveitarfélög
• Sýslumenn
• Vaktstöð
siglinga
• Veðurstofa
Íslands
• Vegagerðin
• Þjóðskrá
Íslands
Slökkvilið
Geta til að koma í veg fyrir skemmdir á eignum eða takmarka
umfang tjóns ef slys eða hætta skapast
Megintilgangur slökkviliðsins er að vernda líf, heilsu og
umhverfi gegn eldi, gegn slysum með hættulegum efnum og hættulegum varningi og
öðrum bráðum slysum. Megintilganginn er hægt að tengja við starfsgetuna
Björgunarviðbúnaður. Samkvæmt lögum um brunavarnir þarf slökkviliðið að hafa
getu til að vernda gegn og koma í veg fyrir skemmdir á eignum og umhverfi eða
takmarka umfang tjóns á eignum og umhverfi komi til slyss. Eignatjón hefur
áhrif á íbúa og samfélag bæði praktískt og fjárhagslega. Árangursríkt
slökkvistarf snýst því einnig um að vernda eignir og efnisleg gildi. Fjallað er
um vernd gegn umhverfisspjöllum í kafla 5.5.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Dómsmálaráðuneytið
• Félagsmálaráðuneytið
• Húsnæðis–
og mannvirkjastofnun
• Samgöngu-
og sveitarstjórnarráðuneytið
• Slökkvilið
• Sveitarfélög
Almannavarnir
Geta til að gera nauðsynlegar bjargir aðgengilegar
viðbragðsaðilum og öðrum
Starfsgetan felur í sér störf Almannavarna við að aðstoða
neyðar- og viðbúnaðaraðila um allt land með starfsmönnum og búnaði í tengslum
við forvarnir og mótvægisaðgerðir.
Kerfi til að vara íbúa við (sms-kerfi) er hluti af
samfélagslega verkefninu stjórnun og viðlagastjórnun.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Almannavarna-
og öryggismálaráð
• Almannavarnir
• Dómsmálaráðuneytið
• Fjármála-
og efnahagsráðuneytið
• Ríkislögreglustjóri
(RLS)
Viðbúnaður
vegna efnaslysa og sprengiefnaslysa
Geta til að koma í veg fyrir og takast á við atvik með efnum
og sprengiefnum og gera ráðstafanir til að vernda líf, heilsu, umhverfi og
önnur samfélagslega mikilvæg verkefni
Starfsgetan felur í sér forvarnir og meðhöndlun efna- og
sprengiefnaatvika.
Efnaatvik fela í sér dreifingu efna í loft, vatn, matvæli
eða jarðveg (iðnaðarefni, eitraður reykur, efni til efnahernaðar, eiturefni
o.s.frv.) um er að ræða efni sem geta valdið heilsufarsskaða og / eða skaða á
umhverfi og eignum. Sprengiefnaatvik fela í sér sprengingar af völdum
sprengiefna, flugelda eða heimatilbúinna sprengiefna, auk mjög eldfimra efna,
efna undir þrýstingi eða hvarfgjarnra efna.
Slys með eitraðar og eldfimar lofttegundir geta haft
verulegar afleiðingar fyrir líf, heilsu og efnahag. Starfsgetan felur einnig í
sér getu til að koma í veg fyrir, greina, afstýra og mögulega draga úr
afleiðingum efna- og sprengiefna atvika sem geta ógnað lífi, heilsu, umhverfi
eða eignum.
Fjallað er um vernd gegn umhverfisspjöllum sem tengjast
bráðri mengun í kafla 5.5.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Almannavarnir
• Atvinnuvega-
og nýsköpunarráðuneytið
• Dómsmálaráðuneytið
• Embætti
landlæknis
• Félagsmálaráðuneytið
• Fyrirtæki
sem eru skyld til að hafa búnað og mannafla til slökkvistarfs
• Fyrirtæki
sem falla undir reglur um stórslys
• Geislavarnir
ríkisins
• Heilbrigðisráðuneytið
• Heilbrigðisstofnanir,
heilsugæslur, dvalarheimili o.fl.
• Húsnæðis-
og mannvirkjastofnun
• Landhelgisgæsla
Íslands
• Lýðheilsa
hjá embætti landlæknis
• Lögreglustjórar
• Matvælastofnun
(MAST)
• Orkustofnun
• Ríkislögreglustjóri
(RLS)
• Samgöngu-
og sveitarstjórnarráðuneytið
• Skatturinn
• Slökkvilið
• Sveitarfélög
• Umhverfis-
og auðlindaráðuneytið
• Umhverfisstofnun
• Utanríkisráðuneytið
• Vinnueftirlitið
Samfélagslega verkefnið UT-öryggi felur í sér öryggi
fyrir samfélagslega mikilvægar upplýsingar sem geymdar eru í gagnagrunnum, svo
og fyrir kerfi, verkefni og þjónustu sem gagnagrunnar og skrár eru háðir í
tengslum við uppfærslu upplýsinganna og/eða að hægt sé að nálgast
upplýsingarnar (sjá Mynd 10).
Verkefnið nær einnig til verndar á hliðrænum (e. analog)
upplýsingum í skjalasöfnum.
Mikilvæg löggjöf og fyrirmæli:
•
Læknalög
•
Lög um fjarskipti
•
Lög um heilbrigðisþjónustu
•
Lög um opinber skjalasöfn
•
Lög um persónuvernd og vinnslu persónuupplýsinga
•
Lög um vinnslu persónuupplýsinga í
löggæslutilgangi
•
Lög um þjóðskjalasafn
•
Lög um öryggi net- og upplýsingakerfa mikilvægra
innviða
•
Lög um réttindi sjúklinga
•
Lögreglulög
•
Reglugerð um sjúkraskrár og skýrslugerð varðandi
heilbrigðismál
•
Reglugerð um vernd trúnaðarupplýsinga,
öryggisvottanir og
öryggisviðurkenningar á sviði öryggis- og varnarmála
•
Reglugerð um öryggi net- og upplýsingakerfa
veitenda stafrænnar þjónustu
•
Stjórnsýslulögin
•
Upplýsingalög
Mynd 10: Samfélagslega verkefnið UT-öryggi
Gagnagrunnur er skipulagt safn tengdra upplýsinga. Hugtakið
er venjulega tengt rafrænum tölvukerfum. Gagnagrunnskerfi þarf að geta unnið
mikið magn gagna skilvirkt, villulaust og á öruggan hátt.
Skrá er venjulega gagnagrunnur. Hér ber að skilja hugtakið
sem safn gagna um einstaklinga, fyrirtæki, fasteignir eða lausafé sem er haldið
af yfirvaldi eða einkaaðila. Skrár í fjármálageiranum eru dæmi um einkareknar
samfélagslega mikilvægar skrár.
Öryggi skráa og skjalasafna getur skipt miklu máli fyrir
öryggi einstaklingsins ef skráin eða skjalasafnið inniheldur:
• trúnaðar-
og/eða viðkvæmar persónuupplýsingar sem óviðkomandi mega ekki hafa aðgang að
(t.d. heilbrigðisskrár, sakavottorð, verndaðar upplýsingar) sbr. lög um
persónuvernd og vinnslu persónuupplýsinga
• upplýsingar
um réttindi og skyldur sem tengjast t.d. fasteignum, fjármálum, leyfum og
staðfestingu á réttindum
Gagnagrunnar, skrár og skjalasöfn geta einnig verið
samfélagslega mikilvæg vegna þýðingu þeirra fyrir önnur samfélagslega mikilvæg
verkefni. Kortagagnagrunnar Landmælinga eru t.d. í grundvallaratriðum
mikilvægir fyrir ýmis mikilvæg verkefni. Þjóðskráin er sömuleiðis mikilvæg
fyrir mörg verkefni.
Nokkrar skrár eru mikilvægar bæði vegna öryggis
einstaklingsins og vegna þess að þær eru mikilvæg aðföng fyrir önnur
samfélagslega mikilvæg verkefni. Skrár og skjalasöfn þurfa því að vera tiltæk
við neyðaraðstæður.
Kerfi sem tengjast flutningi upplýsinga til, frá og milli
gagnagrunna / skráa geta einnig skipt sköpum. Í þessu samhengi má nefna gáttir
eins og island.is, skattur.is og Auðkenni. Rafræn samskipti eru einnig forsenda
þessa flutnings upplýsinga. Fyrir nánari lýsingu á ábyrgð og stjórnsýslu vegna
fjarskipta, sjá kafla 6.5. Fjarskiptanet og þjónusta.
Ísland.is og auðkenni eru flokkuð sem sameiginlegir
íhlutir. Þessi þjónusta á að tryggja að almenningur og lögaðilar geti haft
samskipti við stofnanir ríkisins með einum og sömu skilríkjum og að fyrirtæki
og stofnanir á Íslandi geti notað rafræn skilríki í samskiptum við stofnanir og
fyrirtæki erlendis.
Ísland.is er upplýsinga- og þjónustuveita opinberra aðila á
Íslandi. Þar getur fólk og fyrirtæki fengið upplýsingar og notið margvíslegrar
þjónustu. Íslandsrót er rótarskilríki fyrir Ísland sem ætlað er að staðfesta
önnur skilríki sem gefin eru út á Íslandi. Íslandsrót er gefin út af fjármála-
og efnahagsráðuneytinu, fyrir ríkið og er eign fjármála- og efnahagsráðuneytisins.
Auðkenni annast alla þjónustu sem tengist rafrænum skilríkjum.
Aðrir sameiginlegir innlendir þættir eru skrár með
upplýsingum um einstaklinga (Þjóðskrá), fasteignir (fasteignaskrá) og fyrirtæki
(skrá um lögaðila). Mikilvægar skrár eru einnig t.d. fyrirtækjaskrá,
lausafjárskrá og ökutækjaskrá.
Þróunin í átt að rafrænni opinberri stjórnsýslu þar sem
samspil opinberra yfirvalda og fyrirtækja og íbúa fer í auknum mæli fram með
UT-kerfum og á grundvelli sameiginlegra íhluta, þýðir að öryggi slíkra kerfa
verður sífellt mikilvægara. Fjármálageirinn byggir einnig á notkun nokkurra
sameiginlegra íhluta og annarra mikilvægra skráa, á sama tíma og greinin hefur
sínar eigin skrár og mikilvæg kerfi fyrir fjármálaviðskipti o.s.frv.
UT-öryggi eða upplýsingaöryggi felur í sér:
• að
aðgangur að upplýsingum fyrir auðkennda notendur sé tryggður (aðgengi)
• að
geyma og vinna með upplýsingar á þann hátt að óviðkomandi aðilar hafi ekki
aðgang að upplýsingunum (trúnaður)
• að
upplýsingarnar verði ekki fyrir óheimilum eða öðrum röngum breytingum
(friðhelgi)
Hugtakið UT-öryggi felur bæði í sér vernd gegn
verknaði sem framinn er af ásetningi, eins og skemmdarverkum og njósnum sem og
vernd vegna bresta og bilana vegna rökvillu, mannlegra mistaka eða efnislegs
tjóns.
Óháð því hvort atburður er afleiðing vísvitandi athafnar eða
er óviðráðanlegs atviks, þá þurfa eigendur gagnagrunna, skráa, skjalasafna og
annarra kerfa að hafa myndað sér skoðun á því hvernig haga skuli viðbrögðum.
Það er grundvallaratriði að hafa kerfi sem gerir eigandanum kleift að uppgötva
að brotist hafi verið inn í gögnin eða þau hafi orðið fyrir annarri óæskilegri
starfsemi. Góður viðbúnaður og atviksstjórnun hjálpar til við að draga úr
mögulegu tjóni í neyðarástandi, draga úr kostnaði sem fylgir endurreisn
kerfisins og uppfylla kröfur regluverksins.
Um upplýsingaöryggi almennt gilda sömu meginreglur og um
öryggi fyrir geymslu annarra upplýsinga. Upplýsingaöryggi er
grundvallarforsenda fyrir öryggi allrar starfsemi sem fer með samfélagslega
mikilvæg verkefni og er samþætt mörgum starfsgetum sem lýst er í öðrum hlutum
þessa skjals.
Ábyrgðin á UT-öryggi er tengd ábyrgðinni á hverju kerfi.
Samgöngu- og sveitarstjórnarráðuneytið er ábyrgt fyrir því að samræma vinnuna
við öryggi í upplýsingatækni.
Innan stjórnsýslunnar liggur ábyrgðin hjá Samgöngu- og
sveitarstjórnarráðuneytinu. Fjarskiptastofa hefur umsjón með framkvæmd og
eftirlit með lögum um fjarskipti.
Vinnumálastofnun, Tryggingastofnun, Skatturinn, Landmælingar
og Þjóðskrá eru mikilvægir eigendur skráa, gagnagrunna og kerfa.
Hlutverk Þjóðskjalasafns Íslands er m.a. að safna og
varðveita skjöl og aðrar skráðar heimildir þjóðarsögunnar til notkunar fyrir
stjórnvöld, stofnanir og einstaklinga til þess að tryggja hagsmuni og réttindi
þeirra og til notkunar við vísindalegar rannsóknir og fræðiiðkanir. Lög um
opinber skjalasöfn nr.
77/2014 kveða á um hvaða aðilum er skylt að afhenda safninu og öðrum
opinberum skjalasöfnum (héraðsskjalasöfnum)
skjöl sín til varðveislu. Safninu er jafnframt falið eftirlit með
starfsemi héraðsskjalasafna og skjalamálum afhendingarskyldra aðila, að tryggja
aðgengi að skjölum í vörslu safna í samræmi við ákvæði laga og fleira. Hlutverk
Þjóðskjalasafns er ekki síst að tryggja öryggi þegnanna með því að geyma á
tryggan hátt mikilvæg gögn sem snerta réttindi ríkis, sveitarfélaga, og þegna
landsins. Oftast er um að ræða gögn sem hafa mikið réttarfarslegt gildi auk
þess að vera mikilvægar sögulegar heimildir. Þjóðskjalasafn Íslands hefur ríku
hlutverki að gegna í skjalavörslu opinberra aðila, m.a. með setningu reglna,
ákvörðun um eyðingu skjala, samþykkt skjalavistunarkerfa og eftirliti með
skjalavörslu opinberra aðila. Einnig eru til önnur opinber og einkarekin
skjalasöfn sem fara með upplýsingar sem þarf að tryggja öryggi hjá af
lagalegum, rannsóknar- eða menningarástæðum.
Hér á eftir er gerð grein fyrir lykilákvæðum sem tengjast
stjórnun upplýsinga. Lög um opinber skjalasöfn nr. 77/2014 hafa að geyma ákvæði um
stjórnun og eftirlit með upplýsingaöryggi. Nálgun upplýsingaöryggis í lögunum
er áhættumiðuð en það krefst þess að fyrirtækið ákveði markmið um öryggi og
komi á innra eftirliti til að geta stjórnað og haft eftirlit með því að
starfsemin uppfylli þessi markmið.
Lögin um persónuvernd og vinnslu persónuupplýsinga nr. 90/2018 eru grundvöllur fyrir öll
lög og reglur varðandi varðveislu og notkun persónuupplýsinga. Lögin eru á
verkefnasviði dómsmálaráðuneytis en markmið þeirra er að tryggja friðhelgi og
persónuvernd einstaklingsins, friðhelgi einkalífsins og að persónulegar
upplýsingar séu af nægilegum gæðum. Með persónuupplýsingum er átt við
upplýsingar sem, beint eða óbeint, er hægt að tengja við einstaklinga.
Viðkvæmar persónuupplýsingar eru upplýsingar sem varða:
• Aðild
að stéttarfélagi
• Heilsufarsupplýsingar
og erfðafræðilegar upplýsingar
• Kynþáttur,
þjóðernislegur uppruni stjórnmálaskoðanir, trúarbrögð eða lífsskoðun
• Lífkennaupplýsingar,
þ.e. upplýsingar sem fást með sérstakri tæknivinnslu og tengjast líkamlegum,
lífeðlisfræðilegum eða atferlisfræðilegum eiginleikum einstaklings, t.d.
andlitsmyndir eða gögn um fingraför, enda sé unnið með upplýsingarnar til að
persónugreina einstaklinga með einkvæmum hætti
• Upplýsingar
um hvort einstaklingur hefur verið grunaður, ákærður eða dæmdur fyrir ólögmætar
athafnir
• Upplýsingar
um kynlíf manna og kynhneigð
Í IV. kafla. laga um persónuvernd og vinnslu eru almennar
reglur um skyldur ábyrgðaraðila og vinnsluaðila sem og öryggi
persónuupplýsinga. Þær gera kröfur um að ábyrgðaraðilinn og vinnsluaðilinn geri
margvíslegar ráðstafanir, bæði tæknilegar og skipulagslegar, til að tryggja
öryggi upplýsinga og að vinnsla persónuupplýsinga sé í samræmi við lögin.
Í lögum nr. 75/2019 um vinnslu
persónuupplýsinga í löggæslutilgangi er fjallað um vinnslu persónuupplýsinga á
sviði refsivörslu. Þar eru settar reglur um þær skrár og þau upplýsingakerfi
sem notast er við af hálfu yfirvalda, auk þess að lögfesta skýrar heimildir til
að miðla persónuupplýsingum sín á milli og til annarra aðila, þ.m.t. yfirvalda
í öðrum löndum. Lögunum er ætlað að stuðla að því að yfirvöld á sviði
refsivörslu fari með persónuupplýsingar í samræmi við grundvallarsjónarmið og
reglur um persónuvernd og friðhelgi einkalífs sem og að tryggja áreiðanleika og
gæði slíkra upplýsinga.
Lögin um sjúkraskrár nr. 55/2009 setja reglur um notkun og
öryggi sem tengist heilsufarsupplýsingum sem geymdar eru til að tryggja að
heilbrigðisþjónustan og stjórnsýsla heilbrigðismála hafi þá þekkingu sem þarf
til að geta veitt trausta þjónustu. Markmið laganna er að auðvelda söfnun og
aðra vinnslu heilsufarsupplýsinga til að stuðla að bættri heilsu, koma í veg
fyrir veikindi og meiðsli og veita betri heilsu-, velferðar- og félagsþjónustu.
Lögin skulu sjá til þess að siðferðileg gildi séu í hávegum höfð við meðferð
gagnanna, persónuvernd einstaklingsins sé tryggð og þau notuð í með hagsmuni
einstaklingsins og samfélagsins að leiðarljósi.[36]
Markmið laga um opinber skjalasöfn nr. 77/2014 er að tryggja myndun, vörslu
og örugga meðferð opinberra skjala, þ.e. menningar-, rannsóknar- eða
stjórnsýsluskjala, til að tryggja réttindi borgaranna, hag stjórnsýslunnar og
varðveislu sögu íslensku þjóðarinnar.
Fara þarf með skrár og skjalasöfn sem talin eru hafa
verndunargildi eða innihalda upplýsingar sem hafa verndargildi og/eða skrár og
skjalasöfn sem innihalda leynilegar upplýsingar í samræmi við lög um öryggi
net- og upplýsingakerfa mikilvægra innviða nr. 78/2019. Um vernd
trúnaðarupplýsinga, öryggisvottanir og öryggisviðurkenningar á sviði öryggis-
og varnarmála er fjallað í reglugerð nr. 959/2012.
„Markmið reglugerðar þessarar er:
• að
vernda gögn […] sem mikilvægt er að óviðkomandi fái ekki aðgang að, enda hafi
þau að geyma upplýsingar um öryggi ríkisins, varnarmál eða samskipti við önnur
ríki eða fjölþjóðastofnanir sem mikilvægir almannahagsmunir krefjast að fari
leynt[…]
• að
uppfylla skuldbindingar samkvæmt alþjóðasamningum á sviði öryggis- og
varnarmála sem kveða á um trúnað og sérstaka varðveislu tiltekinna upplýsinga
eða gagna[…]
• að
tryggja viðeigandi meðferð og öryggi slíkra gagna, hvaðan sem þau eru upprunnin
[…]
• að
kveða á um öryggisvottun fyrirtækja sem hana þurfa vegna útflutningshagsmuna.“
Trúnaðarupplýsingar skal flokka eftir trúnaðarstigi og skal
auðkenna trúnaðarstigið með greinilegum hætti. Trúnaðargögn eru flokkuð og
merkt sem takmarkaður aðgangur, trúnaðarmál, leyndarmál eða algjört leyndarmál.
Upplýsingakerfi sem annast upplýsingar af þessu tagi þurfa að framfylgja
alþjóðlega viðurkenndum forskriftum, stöðlum eða viðmiðum um bestu framkvæmd.
Eftirfarandi eftirlitsstjórnvöld geta einnig framkvæmt
prófanir á kerfum fyrirtækja til að kanna hvort þau noti samskiptaleiðir án
aðgangsheimilda fyrir öryggisflokkaðar upplýsingar:
• Embætti
landlæknis vegna heilbrigðisþjónustu
• Fjármálaeftirlitið
vegna bankastarfsemi og innviða fjármálamarkaða
• Orkustofnun
vegna orku- og hitaveitna
• Fjarskiptastofa
vegna stafrænna grunnvirkja
• Samgöngustofa
vegna flutninga
• Umhverfisstofnun
vegna vatnsveitna
Þeirri virkni sem samfélagið þarf að hafa á hverjum tíma
innan þessa málaefnasviðs er lýst í þremur starfsgetum: öruggar skrár, skjalasöfn o.s.frv.; persónuvernd; stjórnun atvika í
upplýsinga- og samskiptakerfum.
Öruggar
skrár, skjalasöfn o.s.frv.
Geta til að viðhalda fullnægjandi aðgengi, sjálfstæði og
trúnaði í gagnagrunnum, kerfum, skrám og skjalasöfnum sem nauðsynleg eru til að
vernda samfélagslega mikilvæg verkefni og/eða einstaklinga og fyrirtækja
Starfsgetan nær til gagnagrunna, kerfa, þjónustu, aðgerða,
skráa og skjalasafna sem eru nauðsynleg til að viðhalda samfélagslega
mikilvægum verkefnum eða sem innihalda upplýsingar um réttindi og skyldur
einstaklinga eða fyrirtækja, þar með taldar eignir, fjármál, leyfi, réttindi
o.fl.
Með „fullnægjandi“ er átt við að öryggisstigið er skilgreint
á grundvelli áhættumats þar sem gildi upplýsinganna og ógnir og hættur sem
fylgja kerfunum annars vegar og rekstur þeirra hins vegar er haft til
hliðsjónar.
Kerfin sem eru skilgreind sem sameiginlegir íhlutir (sjá
umfjöllun hér að framan), t.d. island.is, þjóðskrá, skattur.is o.fl. eru
innifalin í starfsgetunni ásamt fjölda annarra opinberra og einkaskráa sem
annað hvort veita mikilvæg gögn til fyrirtækja sem fara með samfélagslega
mikilvæg verkefni og / eða innihalda upplýsingar af ýmsum toga um réttindi
einstaklinga eða fyrirtækja.
Innri kerfi í starfsemi eða á málefnasviði eru ekki með í
þessari starfsgetu ef þau innihalda ekki upplýsingar um réttindi, heldur eru
þau innifalin sem forsendur til að geta sinnt ýmsum af þeim starfsgetum sem eru
skilgreindar innan hinna mismunandi samfélagslegu verkefna. Meginreglurnar um
stjórnun upplýsingaöryggis í slíkum kerfum eru þó þær sömu.
Upplýsingar í kerfum sem tryggja þarf mt.t. sjálfstæðis,
öryggis og annarra þjóðaröryggishagsmuna ríkisins eru innifaldar í
starfsgetunni ríkisstjórn, ráðuneyti, stofnanir og stjórnsýsla, sbr.
Kafla 4.1.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Atvinnuvega-
og nýsköpunarráðuneytið
• CERT-IS
• Dómsmálaráðuneytið
• Félagsmálaráðuneytið
• Eigendur
einkakerfa, t.d. í fjármálageiranum.
• Embætti
landlæknis
• Fjarskiptastofa
• Fjármála-
og efnahagsráðuneytið
• Fjármálaeftirlit
Seðlabanka Íslands
• Heilsugæslan
• Húsnæðis-
og mannvirkjastofnun
• Landhelgisgæsla
Íslands, Vaktstöð siglinga
• Lögreglustjórar
• Mennta-
og menningarmálaráðuneytið
• Netöryggisráð
• Neyðarlínan,
fjarskiptafyrirtæki
• Opinberir
kerfiseigendur, t.d.:
· Landmælingar
Íslands
· Skatturinn
· Vinnumálastofnun
· Þjóðskrá
Íslands.
• Orkufyrirtæki
• Orkustofnun
• Persónuvernd
• Ríkislögreglustjóri
(RLS)
• Samgöngu-
og sveitarstjórnarráðuneytið
• Samgöngustofa
• Sýslumenn
• Umhverfisstofnun
• Utanríkisráðuneytið
• Þjóðaröryggisráð
• Þjóðskjalasafn
• Önnur
ráðuneyti
Persónuvernd
Geta til að
tryggja trúnað og friðhelgi skráa og skjalasafna sem innihalda
trúnaðarupplýsingar (persónugreinanlegar upplýsingar)
Starfsgetan felur í sér skrár og
skjalasöfn sem innihalda persónugreinanleg gögn sem, samkvæmt lögum um
persónuvernd og vinnslu persónuupplýsinga, er að líta á sem trúnaðarmál og óháð
því hvort líta eigi á skrárnar sjálfar sem mikilvægar fyrir öryggi borgaranna
og samfélagsins. Stjórnsýslulög hafa einnig slík ákvæði.
Persónuvernd er tengd réttinum til
að ráða yfir lífi sínu og líkama og til að njóta friðar um lífshætti sína og
einkahagi. Einstaklingurinn þarf að vera öruggur um að upplýsingar af
persónulegum toga séu ekki aðgengilegar óviðkomandi.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• CERT-IS
• Dómsmálaráðuneytið
• Eigendur
kerfa
• Fjarskiptastofa
• Forsætisráðuneytið
• Samgöngu-
og sveitarstjórnarráðuneytið
• Persónuvernd
Stjórnun
atvika í upplýsinga- og samskiptakerfum
Geta til að greina
atvik í upplýsingaöryggi, takmarka tjón og endurheimta fljótt eðlilega
starfsemi í skrám og kerfum með mikilvæg samfélagslega verkefni og/eða sem
innihalda trúnaðarupplýsingar (persónugreinanlegar upplýsingar)
Starfsgetan
er almenn í þeim skilningi að hún nær til allra kerfa sem eru innifalin í hinum
starfsgetunum sem eru skilgreindir undir þessum flokki. Það verður varla hjá því
komist að af og til komi upp óæskileg atvik í UT kerfi. Nauðsynlegt er að
sérhver kerfiseigandi geti greint slík óæskileg atvik eins fljótt og auðið er
til að takmarka skemmdir og endurheimta virkni og öryggi kerfisins. Aðili sem
brýst inn í kerfi og uppgötvast ekki getur valdið næstum óbætanlegu tjóni og
einnig notað kerfið sem upphafspunkt til að brjótast inn í önnur kerfi.
CERT-ÍS er netöryggissveit á vegum
Póst- og fjarskiptastofnunar sem hefur það hlutverk að samræma meðferð
alvarlegra UT atvika gegn samfélagslega mikilvægum innviðum og upplýsingum.
Þjónustuhópur CERT-IS er:
• Skráð
fjarskiptafyrirtæki
• Rekstraraðilar
nauðsynlegrar þjónustu og veitendur stafrænnar þjónustu samkvæmt lögum um
öryggi net- og upplýsingakerfa mikilvægra innviða.
• Stjórnarráð
Íslands.
• Aðrir
aðilar sem hafa gert sérstakan þjónustusamning við CERT-IS.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• CERT-ÍS
• Dómsmálaráðuneytið
• Eigendur
kerfa
• Fjarskiptastofa
• Ríkislögreglustjóri
(RLS)
• Samgöngu-
og sveitarstjórnarráðuneytið
• Stjórnsýslan
• Utanríkisráðuneytið
Þetta samfélagslega verkefni er
tengt viðbúnaði samfélagsins gegn bráðamengun umhverfisins vegna óæskilegrar
losunar á föstu efni, vökva eða gastegundum í loft, vatn eða jarðveg.
Viðbúnaður vegna losunar sem einnig hefur í för með sér hættu fyrir líf og
heilsu er hluti af samfélagslega verkefninu björgunarþjónusta.
Að auki er veðurþjónusta og vöktun
og viðvörun vegna eldfjallavár, jarðskjálfta og
landriss auk flóða og skriðufalla innifalin. Náttúruvá
er mikilvægur hluti af áhættumyndinni á Íslandi. Eldgos og jarðskjálftar,
sterkur vindur og fljúgandi hlutir geta valdið verulegu tjóni á byggingum og
öðrum innviðum og mikil úrkoma getur komið af stað skriðuföllum og stuðlað að
flóði. Vöktun jarðskjálfta og landriss, veður- og vatnafræðilegra aðstæðna og
viðvörun við eldgosum og jarðskjálftum, óveðri og flóða- og skriðuhættu eru því
mjög mikilvæg fyrir öryggi borgaranna og samfélagsins.
Mikilvæg löggjöf og fyrirmæli:
•
Lög um brunavarir
•
Lög um hollustuhætti og mengunarvarnir
•
Lög um landlækni og lýðheilsu
•
Lög um meðhöndlun úrgangs
•
Reglugerð um starfsemi Veðurstofunnar
•
Lög um umhverfisábyrgð
•
Lög um varnir gegn mengun hafs og stranda
•
Lög um varnir gegn snjóflóðum og skriðuföllum
•
Lög um Veðurstofu Íslands
•
Lög um veðurþjónustu
•
Reglugerð um loftgæði
Mynd 11: Samfélagslega verkefnið náttúra og umhverfi
Vernd gegn bráðamengun
Lögin um umhverfisábyrgð, lögin um hollustuhætti
og mengunarvarnir og lögin um meðhöndlun úrgangs kveða á um að hver sá sem
stundar starfsemi sem getur valdið bráðri mengun verði að tryggja nauðsynlegan
viðbúnað til að koma í veg fyrir, uppgötva, stöðva, fjarlægja og takmarka áhrif
mengunarinnar. Neyðarviðbúnaður þarf að vera í hæfilegu hlutfalli við líkurnar
á bráðri mengun og umfangi þess tjóns og óþæginda sem geta orðið.
Lögin kveða einnig á um kröfur til
neyðarviðbúnaðar sveitarfélaga og ríkisins. Sveitarfélög skulu sjá fyrir
nauðsynlegum neyðarviðbúnaði gegn bráðri mengun sem getur komið fram eða valdið
skaðlegum áhrifum innan sveitarfélagsins og sem ekki fellur undir viðbúnað
einkaaðila. Ríkið skal sjá fyrir neyðarviðbúnaði gegn tilfellum bráðrar
mengunar utan sveitarfélagamarka. Umhverfisstofnun, Vinnueftirlit ríkisins og
Húsnæðis- og mannvirkjastofnun skulu, eins og kostur er, sjá til þess að
neyðarviðbúnaður einkaaðila, sveitarfélaga og ríkis sé samræmdur og samvinnu
þeirra sem starfa við viðbúnað. Verði bráð mengun eða hætta á bráðri mengun
verður ábyrgðaraðili að gera ráðstafanir til að koma í veg fyrir eða takmarka
tjón og óþægindi. Ef ábyrgðaraðili framkvæmir ekki fullnægjandi ráðstafanir
skal viðkomandi slökkvilið bregðast við slysinu. Slökkviliðið skal tilkynna
heilbrigðiseftirliti sem veitir nauðsynlega aðstoð. Eins og við önnur stór slys
er hægt að virkja samhæfingar- og stjórnstöð almannavarna.
Í lögum um brunavarnir er kveðið á
um að sveitarfélögin skuli tryggja stofnun og rekstur slökkviliðs sem getur
sinnt forvarnar- og neyðarviðbúnaðarverkefnum í samræmi við lögin á skilvirkan
og öruggan hátt. Sveitarfélögin skulu gera greiningu á áhættu og áfallaþoli auk
þess sem slökkviliðum ber að gera brunavarnaáætlun þannig að tryggt sé að þau
séu mönnuð og búin til að takast á við þau verkefni sem þeim eru falin. Þetta á
einnig við varðandi varnir gegn bráðri mengun.
Umhverfisstofnun og
Landhelgisgæslan hafa viðbúnaðarskyldu og sjá um aðgerðir vegna meiri háttar
tilfella bráðrar mengunar sem ekki falla undir neyðarviðbúnað einkaaðila eða
sveitarfélaga. Þetta snýst aðallega um viðbúnað vegna olíuleka frá skipum og
skipsflökum. Þau ber einnig ábyrgð á framkvæmd aðgerða gegn skipum sem af
stafar hætta á bráðri mengun.
Samkvæmt lögum um varnir gegn
mengun hafs og stranda er öllum höfnum landsins skylt að gera viðbragðsáætlun
vegna bráðamengunar innan hafnarsvæða. Utan hafnarsvæða er slík áætlun hins
vegar verkefni Umhverfisstofnunar í samstarfi við Landhelgisgæslu Íslands,
Samgöngustofu og Vegagerðina. Hafnir, Umhverfisstofnun og Landhelgisgæsla
Íslands þurfa auk þess að hafa yfir að ráða fullnægjandi búnaði til að takast á
við mengunaróhöpp.
Ef bráðamengun verður utan
hafnarsvæðis kemur það í hlut Umhverfisstofnunar að tryggja að bráðaaðgerðir
hefjist og að annast stjórn á vettvangi. Ýmis önnur stjórnvöld geta einnig
komið að bráðaaðgerðum, t.d. Samgöngustofa, Vegagerðin, Landhelgisgæsla Íslands
og heilbrigðisnefndir sveitarfélaga. Íslensk stjórnvöld geta kallað eftir
aðstoð nágrannaríkja vegna mengunarslysa í íslenskri lögsögu á grundvelli alþjóðasamninga
og aðildar Íslands að Siglingaöryggisstofnun Evrópu.
Landhelgisgæsla Íslands hefur
heimild til að grípa til íhlutunar og eftir atvikum að taka yfir stjórn skips
ef nauðsyn krefur til að koma í veg fyrir eða draga úr hættu vegna
bráðamengunar.
Slökkviliðunum ber skylda til
viðbúnaðar og aðgerða gegn tilfellum bráðri mengun innan marka sveitarfélagsins
sem ekki falla undir neyðarviðbúnað einkaaðila og þar sem mengunarvaldur er
ekki fær um að bregðast sjálfur við. Ábyrgðin nær einnig til tilvika þar sem
mengunarvaldur er óþekktur.
Um 23 iðnaðarfyrirtæki á landi,
mest olíubirgðastöðvar falla undir kröfur um stórslysavarnir. Þessir aðilar
hafa eigin viðbragðsáætlanir.
Umhverfisstofnun setur kröfur um
viðbúnað einkafyrirtækja gagnvart bráðri mengun og kannar hvort kröfurnar séu
uppfylltar. Öllum fyrirtækjum ber skylda til viðbúnaðar og aðgerða við bráða
mengun vegna eigin starfsemi og skylda til að veita aðstoð þegar ríki og
sveitarfélag grípa til aðgerða. Húsnæðis- og mannvirkjastofnun samþykkir brunavarnaáætlanir
slökkviliða, þar með talið að nægjanlegur búnaður og mannafli sé til staðar
vegna viðbúnaðar við bráðri mengun.
Veðurþjónusta
Lög um Veðurstofu Íslands kveða á
um verkefni Veðurstofa Íslands sem eru m.a. að bera ábyrgð á opinberri
veðurþjónustu. Stofnunin skal vinna að því að yfirvöld, atvinnulíf, stofnanir
og almenningur geti sem best gætt hagsmuna sinna til verndar lífi og eignum,
til skipulags og til verndar umhverfinu. Stofnunin útbýr veðurspár og fylgist
með loftslagsbreytingum, aflar veðurfræðilegra gagna á Íslandi og nærliggjandi
hafsvæðum, sinnir rannsóknum og þróunarstarfi, veðurþjónustu, sinnir verkefnum
á sviði ofanflóðavarna, kortleggur stöðuvötn og vatnsfarvegi og
jarðskjálftavirkni og tekur þátt í alþjóðlegu veðurfræðasamstarfi.
Veðurstofan annast rauntímavöktun á
veðri með rekstri veðurathugunarkerfa, veðurlíkana og öflun fjarkönnunargagna
(háloftamælinga, ratsjár- og gervihnattagagna). Hún
gefur út veðurlýsingar, veðurspár og viðvaranir um ýmsa þætti veðurs, bæði á
landi og sjó.
Veðurstofa Íslands gerir veðurspár
fyrir Ísland og skilgreind hafsvæði umhverfis landið og sendir út sérstakar
viðvaranir um yfirvofandi óveður. Einnig sér stofnunin um flugveðurþjónustu á
flugvöllum og á flugleiðum í samræmi við óskir
flugmálayfirvalda og samkvæmt alþjóðlegum reglum og samþykktum. Stofnunin
vaktar hættu á snjóflóðum, vatnsflóðum, aurskriðum, jarðskjálftum, eldgosum,
hlaupum, sjávarflóðum og ísingu, svo og hafísútbreiðslu og sendir út viðvaranir
og upplýsingar til að draga úr hættu á manntjóni og öðrum skaða.
Lög um veðurþjónustu kveða á um að
Veðurstofa Íslands inni af hendi grunnþjónustu með því að:
• veita
öryggisþjónustu vegna veðurs á landi, í lofti og á legi
• miðla
rauntímagögnum og sjá um að gerðar séu almennar veðurspár eins og þær eru
skilgreindar á hverjum tíma fyrir Ísland og umhverfi þess
• veita
veðurþjónustu fyrir flugvelli og flugumferð í samræmi við lög, fyrirmæli
stjórnvalda og samkvæmt alþjóðlegum reglum og samþykktum
• veita
öryggisþjónustu vegna veðurtengdra þátta; e. veita aðra þá grunnþjónustu sem
ráðherra ákveður eða samið er um í alþjóðlegum samningum
Lögin kveða einnig á um að
Veðurstofa Íslands gefi út viðvaranir um yfirvofandi hættu af völdum veðurs og
veðurtengdra þátta eftir því sem tilefni er til hverju sinni og í samræmi við
alþjóðlegar viðmiðanir. Stofnunin annast gerð hættumats vegna snjóflóðahættu og
hættu á jarðskjálftum auk hættumats á hverri þeirri náttúruvá
sem stofnuninni er ætlað að vakta. Stofnunin sendir út viðvaranir um
yfirvofandi hættu bæði til almennings og almannavarnayfirvalda.
Innviðir vegna veðurs samanstanda
af sjálfvirkum og einstaka handvirkum mælistöðvum, veðurratsjám,
rekabaujum og gervihnöttum, sem allar safna
veðurgögnum og tilkynna reglulega.
Veðurspár eru einnig unnar af öðrum
en Veðurstofunni. Veðurstofan dreifir einnig íslenskum athugunum á
alþjóðavettvangi og miðlar alþjóðlegum veðurgögnum til þeirra sem þurfa á þeim
að halda á landsvísu.
Viðvörun um eldfjallavá, jarðskjálfta,
landris, flóð, skriður og snjóflóð
Orkustofnun og ÍSOR gegna mikilvægu hlutverki í viðbúnaði
með sérfræðiþekkingu og söfnun upplýsinga. Gagnasöfn og kortasjár þ.á m.
jarðgrunnskort þeirra sýna berggrunn, hraun, landform, jarðmyndanir,
vatnafar, veðrun, skriður, höggun og eldvirkni.
Náttúrufræðistofnun Íslands hefur hlutverk í viðbúnaði við
að afla gagna um skriðuföll og hættu af þeirra völdum í samstarfi við
Veðurstofuna. Skriðuföll eru þekkt í öllum landshlutum, algengastar eru skriður
þó á Miðnorðurlandi, Austfjörðum og Vestfjörðum. Þær eru einnig vel þekktar á
Suðurlandi þó þar sé grjóthrun meira áberandi. Skriðuföll eru ólík að stærð,
fara mislangt og geta átt sér stað hvenær sem er á árinu. Mesta hættan á
skriðuföllum er þó þegar haustlægðir ganga yfir landið frá ágúst til nóvember
og einnig í tengslum við vorleysingar í maí og júní. Algengustu flokkar
skriðufalla hér á landi eru:
• Aurskriður
• Berghlaup
• Berghrun
• Grjóthrun
• Hægfara
sig á efnisflykkjum
• Jarðvegsskriður
Lög um varnir gegn snjóflóðum og skrifðuföllum
kveða á um að Náttúrufræðistofnun Íslands, í samstarfi við Veðurstofu Íslands,
vinni að því að vakta, rannsaka og safna upplýsingum um skriðuföll á Íslandi
jafnóðum og þau verða, auk þess að safna heimildum um eldri skriðuföll. Þessar
upplýsingar eru varðveittar í ofanflóðagrunni sem er
sameiginlegur gagnagrunnur stofnananna tveggja um skriðuföll og snjóflóð á
Íslandi. Hættumatsrannsóknum vegna ofanflóða hefur
fyrst og fremst verið beint að nokkrum þéttbýlisstöðum þar sem snjóflóða- og
skriðuhætta er mikil. Á grundvelli hættumats hefur svo verið ráðist í ýmsar
fyrirbyggjandi aðgerðir eins og gerð rýmingaráætlana,
uppsetningu varnarvirkja og byggingu snjóflóðavarnargarða, auk uppkaupa á
húsnæði og breytinga á skipulagi.
Tuttugu og þrjú þéttbýli á Íslandi eru í vöktun
Veðurstofunnar vegna ofanflóða: Akureyri, Bíldudalur,
Bolungarvík, Drangsnes, Eskifjörður, Fáskrúðsfjörður,
Flateyri, Hnífsdalur, Ísafjörður, Kirkjubæjarklaustur, Kjalarnes, Mosfellsbær,
Neskaupstaður, Ólafsfjörður, Ólafsvík, Patreksfjörður, Seyðisfjörður,
Siglufjörður, Súðavík, Suðureyri, Tálknafjörður, Vík í Mýrdal og Þingeyri. Þar
er vöktun með tilheyrandi viðvörunar- og neyðarviðbúnað vegna rýmingar. Veðurstofan hefur skráð sautján þéttbýl[37] svæði þar
sem skriða getur orðið.
Lög um Veðurstofu Íslands kveða á um ábyrgð Veðurstofunnar á
viðvörunarþjónustu vegna flóða.
Náttúrufræðistofnun hefur skoðað hrun og skriðuhættu á fimm
þéttbýlum svæðum.[38]
Vatn, snjór og jöklar
Lög um Veðurstofu Íslands kveða á um að Veðurstofan safni
grundvallarupplýsingum og þekkingu um vatnafar landsins með rekstri vatnamælingakerfis
og langtímarannsóknum. Veðurstofan stundar rannsóknir á vatnsauðlindinni í
föstu og fljótandi formi, eðli hennar og skilyrðum til sjálfbærrar nýtingar.
Hún sendir út viðvaranir vegna hættu á hlaupum og vatnsflóðum og gefur einnig
út viðvaranir og metur ísingu á landi. Stofnunin annast verkefni á sviði
ofanflóðavarna og vaktar staðbundna hættu á ofanflóðum
í þéttbýli, ásamt því að senda út almennar viðvaranir vegna snjóflóða.
Svæðisbundin snjóflóðaspá er gefin út fyrir þrjú landsvæði:
norðanverða Vestfirði, utanverðan Tröllaskaga og
Austfirði. Á þessum svæðum starfa snjóathugunarmenn á vegum Veðurstofunnar sem
aðstoða við vöktun byggðar.
Flest jökulhlaup á Íslandi eru vatnsflóð en talið er að sum
Kötluhlaup og hlaup frá Öræfajökli hafi mögulega verið aurflóð. Jökulhlaup eru
vatnsflóð sem brjótast fram þegar hleypur úr lónum undir jökli eða
jökulstífluðum jaðarlónum. Þau geta einnig orðið vegna eldgosa undir jökli.
Hlaupin hefjast oft skyndilega og geta varað allt frá nokkrum klukkutímum upp í
nokkrar vikur. Jökulhlaup eru af ýmsum gerðum og hámarksrennsli og
heildarrúmmál þeirra spannar mörg stærðarþrep. Hámarksrennsli stærstu
jökulhlaupa á Íslandi á sögulegum tíma er af stærðargráðunni 100.000 m3/s.
Slík hlaup hafa t.d. orðið af völdum gosa í megineldstöðinni Kötlu.
Rennslisaukningin í jökulhlaupum er mjög mishröð. Sum hlaup ná hámarki á
einungis 1 til 2 dögum, jafnvel á innan við hálfum sólarhring meðan önnur
fylgja veldisvexti og eru 1 til 2 vikur að ná hámarki.
Eldfjallavá, jarðskjálftar, gaslosun
og landris
Samkvæmt Náttúrufræðistofnun Íslands gýs a.m.t. „á 3–6 ára
fresti [á Íslandi]. Oftast eru jarðskjálftar eða jarðskorpuhreyfingar
fyrirboðar eldsumbrota en stundum hefjast eldgos fyrirvaralítið. Við eldgos
getur ýmis vá skapast, t.d. hraunrennsli, jökulhlaup, gjóskufall
og losun eiturefna. Eitraðar lofttegundir (H2S, SO2, F)
ásamt gjóskufalli geta borist um allt land með vindum
og þeirra getur jafnvel orðið vart utan landsteinanna. Loftborin efni eins og
gjóska geta raskað flugumferð. Gjóska getur einnig verið varasöm vegna eldinga,
eiturgufa og annarra eiturefna.
Jarðhræringar sem fylgja eldgosum geta komið af stað
flóðbylgjum, sprengingum og skriðum. Jökulhlaup í kjölfar eldgoss undir jökli
geta valdið umtalsverðu tjóni vegna flóða og ísjaka sem losna í eldsumbrotunum.“[39]
Lög um Veðurstofu Íslands kveða á um að Veðurstofan annist
vöktun á jarðskjálftum, eldgosum, kvikuhreyfingum og
jökulhlaupum á Íslandi. Þetta er gert með rekstri landsnets
jarðskjálfta- og GPS-mæla. Veðurstofan sendir út viðvaranir um þessa þætti. Hún
safnar upplýsingum um jarðskjálfta, jarðsuð, ísskjálfta og hægar
jarðskorpuhreyfingar, sem verða m.a. vegna landreks og farbreytinga jökla.
Veðurstofan stundar jafnframt rannsóknir á öllum þessum þáttum til að efla
vöktunargetu sína og hæfni til að gefa út viðvaranir. Enn fremur safnar
stofnunin upplýsingum um öskufall frá yfirstandandi eldgosum þegar ástæða þykir
til. Viðvörunarkort sem sýnir núverandi ástand eldstöðvakerfa á landinu er
gefið út daglega sem sýnir merki um byrjandi hættuástand strax og þess verður
vart.
Vöktun jarðskorpunnar með öflugu mælakerfi er grundvöllur
þess að geta spáð fyrir um eldgos eða gefið út viðvaranir til almennings í tæka
tíð. Það er sérstaklega mikilvægt að vakta eldstöðvar sem eru nærri byggð.
Ólíkar hættur geta stafað af eldgosum, bæði vegna eldvirkni
og vegna aðstæðna í náttúrunni umhverfis eldstöðvarnar. Hér á landi er mikill
fjölbreytileiki eldstöðvakerfa og því eru hætturnar mismunandi eftir
eldstöðvakerfum, þessar hættur eru m.a. jökulhlaup, gjóskustraumar,
gasmengun, gosmekkir og öskudreifing, jarðskjálftar, hraunflæði, eldingar og
skriðuföll. Þekking á gossögu eldfjalla og góður skilningur á innviðum þeirra
og hegðun skiptir miklu um það að geta spáð fyrir um hvað eldstöðin muni gera í
framtíðinni.
Oftast gera eldgos boð á undan sér. Dæmi um undanfara
eldgoss getur m.a. verið aukin jarðskjálftavirkni, landris, breytingar á
jarðhita og gasútstreymi í nágrenni eldfjallsins. Veðurstofan fylgist með
þessum þáttum í grennd við eldstöðvakerfi til þess að nema breytingar. Þessir
fyrirboðar tengjast yfirleitt hreyfingu eða söfnun kviku í kvikuhólfi
sem getur staðið yfir í nokkur ár. Það er þó ekki algilt að eldstöðvar gefi
einhverskonar fyrirboða því sum eldfjöll geta gosið án merkjanlegs aðdraganda.
Eldstöðvar get einnig sýnt merki um breytingar þar sem kvikuhreyfing
á sér stað undir yfirborði án þess að kvikan nái upp á yfirborð og eldgos
verði.
Hér á landi eru margskonar eldstöðvarkerfi og því er ekki
hægt að túlka hegðun einnar eldstöðvar á sama hátt og annarrar. Fylgjast þarf
með og skoða hverja eldstöð sérstaklega.
Gaslosun er einn helsti drifkraftur kviku í eldgosum þar sem
gas í kviku hækkar flot kvikunnar og kemur henni upp á yfirborðið. Þegar kvika
kemst til yfirborðs losnar gasið úr henni og myndar gasmengun. Eldfjallagös
geta líka losnað úr læðingi þó að eldgos verði ekki, en þá eimast þau úr storknandi kviku á yfirborði eða í kvikuhólfi
eldfjallsins. Gasmengun eldfjalla er mismunandi og fer að mestu eftir
efnasamsetningu kvikunnar og getur því verið misjöfn eftir eldstöðvakerfum.
Þessi mismunur gerir vöktun á gasmengun oft erfiða viðfangs.
Algengustu lofttegundirnar sem losna út frá kvikunni eru
vatn (H2O), vetni (H2), koltvíoxíð (CO2), kolmónoxíð (CO), brennisteinsvetni (H2S) og brennisteinsdíoxíð (SO2); magn þessara
lofttegunda getur náð tugum hundraðshluta af rúmtaki gassins (mól%). Aðrar algengar loftegundir eru brennisteinn (S2),
metangas (CH4), saltsýra (HCl) og flúrsýra (HF), en þessar tegundir eru yfirleitt langt undir
einum hundraðshluta af rúmtakinu. Gasvöktun Veðurstofunnar vaktar aðalgösin CO2,
SO2 og H2S en þau finnast almennt í nógu háum styrk svo
unnt sé að vakta þau á sjálfvirkan máta.
Auk þess kveður reglugerð um loftgæði á um vöktun
Umhverfisstofnunar á loftgæðum í þéttbýli. Stofnunin mælir með síritum á 36
stöðum styrk svifryks, brennisteinsdíoxíðs (SO2), köfnunarefnisdíoxíðs (NO2) og
köfnunarefnisoxíðs (NOx), kolsýrings (CO) og ósóns (O3).[40]
Í dag eru 32 eldfjöll á Íslandi í vöktun Veðurstofunnar:
Askja, Bárðarbunga, Brennisteinsfjöll, Eldey, Esjufjöll, Eyjafjallajökull, Fremrinámar, Grímsvötn, Grímsnes, Heiðarsporðar, Hekla,
Helgrindur, Hengill, Hofsjökull, Hrómundartindur,
Katla, Krafla, Krýsuvík, Kverkfjöll, Langjökull, Ljósufjöll, Prestahnúkur Reykjanes, Snæfell,
Snæfellsjökull, Tindfjallajökull, Torfajökull, Tungnafellsjökull,
Vestmannaeyjar, Þeistareykir, Þórðarhyrna
og Öræfajökull. Þar er sólarhringsvöktun með tilheyrandi viðvörunar- og
neyðarviðbúnað vegna rýmingar.
Samfélagslega verkefnið náttúra
og umhverfi samanstendur af starfsgetu sem felur í sér vernd náttúrunnar
gegn áhrifum mannlegra athafna í formi bráðra mengunar og vernd íbúanna gegn náttúruvá.
Innan samfélagslega verkefnisins eru þrjár starfsgetur
skilgreindar: mengunarviðbúnaður;
veðurþjónusta og vöktun á
eldfjallavá, jarðskjálftum, landrisi, flóða- og skriðuhættu.
Mengunarviðbúnaður
Geta til að koma í veg fyrir eða takmarka umhverfisspjöll
vegna bráðrar mengunar
Starfsgetan felur í sér viðbúnað einkaaðila, sveitarfélaga
og ríkisins gegn bráðri mengun á landi og á íslenska hafsvæðinu og á íslenska
landgrunninu. Aðrar öryggisráðstafanir vegna siglinga eru innifaldar í
samfélagslega verkefninu samgöngur. Viðbúnaður gegn mengun sem einnig
ógnar lífi og heilsu er hluti af samfélagslega verkefninu björgunarþjónusta.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Almannavarnir
RSL
• Atvinnuvega-
og nýsköpunarráðuneytið
• Einkafyrirtæki
• Embætti
landlæknis
• Félagsmálaráðuneytið
• Hafrannsóknastofnun
• Heilbrigðisráðuneytið
• Landhelgisgæsla
Íslands
• Matvælastofnun
(MAST)
• Orkustofnun
• Ríkislögreglustjóri
(RLS)
• Samgöngu-
og sveitarstjórnarráðuneytið
• Sveitarfélög
• Umhverfis-
og auðlindaráðuneytið
• Umhverfisstofnun
Veðurþjónusta
Geta til að viðhalda forgangsraðaðri veðurþjónustu
Starfsgetan felur í sér eftirfarandi þjónustu:
• Söfnun,
vinnsla og aðgengi að veðurgögnum
• Undirbúningur
og dreifing viðvarana sem hafa þýðingu fyrir líf og öryggi
• Undirbúningur
sérstakra veðurútreikninga og þjónustu í tengslum við leitar- og
björgunaraðgerðir, mikilvægar aðgerðir og atvik sem ógna öryggi
• Undirbúningur
og dreifing flugveðurupplýsinga
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Umhverfis-
og auðlindaráðuneytið
• Veðurstofa
Íslands
Vöktun
á eldfjallavá, jarðskjálftum, landrisi, flóða- og skriðuhættu
Geta til að viðhalda
nauðsynlegu eftirliti og viðvörun vegna eldfjallavár,
jarðskjálfta og landriss auk flóða, skriðu- og snjóflóðahættu
Starfsgetan felur í sér þau kerfi
sem hafa verið sett upp til að fylgjast með og vara við flóðum í stærri og
minni vatnsföllum, skriðuföllum, snjóskriðum auk þess að fylgjast með og vara
við eldfjallavá, jarðskjálftum og landrisi.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Atvinnuvega
og nýsköpunarráðuneyti
• Geislavarnir
ríkisins
• ÍSOR
• Jarðvísindastofnun
HÍ
• Náttúrufræðistofnun
Íslands
• Orkufyrirtæki
• Orkustofnun
• Samgöngustofa
• Sveitarfélög
• Umhverfis-
og auðlindaráðuneyti
• Umhverfisstofnun
• Veðurstofa
Íslands
• Vegagerðin
Auk þess að þjóna íbúum beint,
eiga virkni og verkefni þessa flokks það sameiginlegt að vera aðföng fyrirtækja
sem bera ábyrgð á öðrum mikilvægum verkefnum og virkni sem og ábyrgð á aðföngum
fyrir samfélagið í heild. Flokkurinn inniheldur ýmsar gerðir birgða og þjónustu
sem byggjast á innviðum.
Þegar samfélagsleg verkefni eru
háð hvert öðru geta bilanir eða brestir í einu verkefni valdið bilunum eða
brestum í öðrum verkefnum; þ.e. þau geta valdið útbreiðslu bilana til annarra
hluta samfélagsins og geta þar með leitt til að stjórnunarhæfni og öryggi íbúa
minnkar. Bilanir í raforkuafhendingu gætu m.a. haft þau afleiddu áhrif að önnur
samfélagsleg mikilvæg verkefni virki ekki; t.d. vatnveitur og frárennsli,
fjármálaþjónusta, fjarskipti og fleira sem myndi leiða til verulegra áskorana
fyrir heilbrigðisgeirann og viðlagastjórnun. Alvarlegir misbrestir í verkefnum
sem falla undir þennan flokk geta auk þess kallað fram afleiðingar eins og
óróa, áhyggjur og vandamál í daglegu lífi og með þeim hætti geta þeir haft
áhrif á öryggi íbúanna.
Af birgðum fyrir íbúa eru matur,
vatn og eldsneyti sérstaklega mikilvægar. Innan einstakra málefnasviða eru auk
þess aðrar vörur sem eru mikilvæg aðföng og þarfnast sérstakrar aðgæslu sem
hluta af vinnu við að tryggja samfellu í afhendingu frá fyrirtækjum sem hafa
samfélagslega mikilvæg verkefni.
Alls eru sjö samfélagsleg verkefni
skilgreind undir flokknum Virkni samfélagsins: Afhendingaröryggi,
Vatn og frárennsli, Fjármálaþjónusta, Dreifing á
heitu vatni og rafmagni, Fjarskiptanet og þjónusta, Samgöngur
og Gervihnattaþjónusta (sjá Mynd 12).
Mynd 12: Samfélagsleg verkefni í flokknum virkni
samfélagsins
Samfélagslega verkefnið afhendingaröryggi
felur í sér framboð á nauðsynlegum vörum til íbúa og fyrirtækja sem bera ábyrgð
á mikilvægum samfélagslegum verkefnum. Verkefnið nær yfir alla virðiskeðjuna
frá framleiðslu eða innflutningi allt til endanotanda. Flæðisstjórnun og
flutningar eru mikilvægur þáttur fyrir starfsgetuna sem snýr að matvælaframboði
og eldsneytisframboði (sjá Mynd 13).
Mikilvæg
löggjöf og fyrirmæli:
•
Búvörulög
•
Lyfjalög
•
Lög um almannavarnir
•
Lög um matvæli
•
Lög um Orkustofnun
•
Raforkulög
•
Reglugerð um söfnun gagna um framleiðslu, innflutning,
geymslu og sölu á eldsneyti og eftirlitmeð
orkuhlutdeild endurnýtanlegs eldsneytis í heildarsölu
til samgangna á landi
Mynd 13: Samfélagslega verkefnið afhendingaröryggi
Búvörulög nr. 99/1993 hafa m.a. þann tilgang að
framleiðsla búvara til neyslu og iðnaðar verði í sem nánustu samræmi við þarfir
þjóðarinnar og tryggi ávallt nægjanlegt vöruframboð við breytilegar aðstæður í
landinu.
Engin löggjöf um viðbúnað
fyrirtækja er til sem hefur þann tilgang að draga úr þeim afleiðingum sem
krísur hafa á framboð vöru. Áskoranir sem varða eflingu framboðs á vöru og
þjónustu og tryggja nauðsynlega forgangsröðun og dreifingu þeirra eru eingöngu
leystar með frjálsri samvinnu opinberra aðila og fyrirtækja. Í lögum um opinber
innkaup nr. 120/2016
eru heimildir um samningskaup án útboðs vegna neyðarástands af ófyrirsjáanlegum
atburðum. Samkvæmt lögum um almannavarnir nr. 82/2008 ber ráðuneytum og
stofnunum skylda til að gera viðbragðsáætlanir, þ.m.t. áætlanir er varða
hagvarnir, nægar birgðir nauðsynja og tryggingu neyðarflutningar til og frá
landinu. Lögin heimila þó ekki opinberum aðilum að setja reglugerðir um
forgangsröðun, endurúthlutun, geymslu og förgun vöru, frammistöðu þjónustu né heimila lögin þeim að
skylda fyrirtæki til að vinna með opinberum aðilum til að finna árangursríkar
lausnir til að takast á við skort á aðgengi að vöru og þjónustu.
Í lögum um almannavarnir nr. 82/2008 er ekki að finna ákvæði
um notkun flutningsgetu samfélagsins í framboðskrísu sem tengjast aukinni
eftirspurn, framboðsskorti og flutningsskorti. Í lögunum er kveðið á um að
opinberir aðilar beri ábyrgð á nauðsynlegum neyðarviðbúnaði, fjármögnun og
viðlagastjórnun á ábyrgðarsviðum sínum. Byggt á lögunum er þó ekki hægt að taka
ákvarðanir um setningu reglugerða né aðrar ráðstafanir sem tryggja framboð á
vöru og þjónustu.
Til þess að fyrirtæki geti sinnt
viðbúnaðarverkefnum þurfa sveitarfélög að aðstoða við skipulagningu,
undirbúning og framkvæmd.
Fæðuframboð
Grundvallaratriði við að tryggja
öryggi borgaranna er að tryggja þeim fullnægjandi fæðuframboð. Þótt
næringarvandamál vegna bráðs og mikils matarskorts á Íslandi séu almennt talin
ólíkleg, geta truflanir á fæðuframboði leitt til óróa og óöryggis hjá íbúum,
t.d. alheimsbrestur á matarkorni.
Með fullnægjandi fæðuframboði er
átt við nægjanlegt magn matar þar sem gætt er að gæðum og matvælaöryggi.[41]
Líta má á fæðuframboð sem keðju
sem samanstendur m.a. af framleiðendum og innflytjendum, matvælaiðnaði,
heildsölum, flutningsaðilum og verslunum. Ábyrgðin á fæðuframboðinu liggur
fyrst og fremst hjá markaðsaðilum (frumatvinnugreinar, iðnaður, innflytjendur,
heildsalar og smásalar). Athygli yfirvalda á almannavarnir og viðbúnað er tengd
mögulegum aðstæðum þar sem truflun í virðiskeðju veldur því að fyrirtæki geti
ekki afhent nógu mikið magn af mat til að mæta þörfum íbúa. Slíkar truflanir
geta komið fram í formi aukinnar eftirspurnar, framboðsskorts eða
flutningsskorts.
Atvinnuvega- og
nýsköpunarráðuneytið er ábyrgt fyrir því að samræma viðbúnað vegna framboðs á
mat. Atvinnuvega og nýsköpunarráðuneytið ber einnig ábyrgð á viðbúnaði vegna
málefnasviðanna sjávarútvegur, fiskeldi, matvælaiðnaður og
sala á dagvöru. Hlutverk atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytisins er að
stuðla að því að atvinnulífið geti afhent vörur og þjónustu, hvort sem er í
krísuástandi eða ekki. Unnið er að skipulagningu og stjórnun framboðs í
matvælageiranum þegar krísuástand ríkir í samvinnu við önnur yfirvöld og
fyrirtæki, t.d. Samtök atvinnulífsins og Viðskiptaráð.
Ábyrgð Atvinnuvega- og
nýsköpunarráðuneytisins á sviði öryggis almennings og neyðarviðbúnaðar tengist
m.a. matvælaframleiðslu og matvælaöryggi. Atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytið
skal stuðla að því að framleiðsla búvara til neyslu og iðnaðar sé í samræmi við
þarfir þjóðarinnar og að nægt vöruframboð sé tryggt við breytilegar aðstæður í
landinu.
Viðbúnaður stjórnvalda vegna
matvælaafhendingar þarf í grundvallaratriðum að miða að því að tryggja nægilegt
magn af mat til smásölu og stóreldhúsa svo íbúar hafi aðgang að þeim. Trygging
þess að matur berist til þeirra íbúa sem ekki geta útvegað sér hann sjálfir
eftir hefðbundnum leiðum, er á ábyrgð viðeigandi sveitarfélags. Þetta getur
t.d. átt við um þá sem búa heima en þarfnast umönnunar. Í sumum tilfellum gæti
hlutfall íbúa sem þurfa aðstoð verið hærra en venjulega vegna aðstæðna sem gera íbúum erfiðara fyrir en
ella að bjarga sér sjálfir eða treysta á hjálp nágranna og fjölskyldu.
Eldsneytisframboð
Eldsneyti er samheiti yfir orkugjafaá
fljótandi formi eða sem gas, þ.e. efni sem skapa orku í brennsluferli og sem
hægt er að nota til að knýja vélar. Samfélagið er að miklu leyti háð jarðolíu
til framleiðslu eldsneytis. Bensín og dísel eru algengustu
eldsneytistegundirnar en samgöngur eru 30% af heildarneyslu á Íslandi.
Valkostir við jarðolíueldsneyti, svo sem rafmagn, vetni og lífeldsneyti, verða
þó æ mikilvægari sem orkugjafar fyrir ökutæki og skip.[42]
Lífeldsneyti er samheiti yfir
etanól, metan, lífdísel, metanól og syngas sem notað er í orkuskyni. Árið 2019
var lífeldsneyti 0,3% af heildarorkunotkun á Íslandi.[43]
Ábyrgð á eldsneytisframboði liggur
að miklu leyti hjá markaðsaðilum, þ.e. innflytjendum, dreifingaraðilum,
flutningafyrirtækjum og bensínstöðvum. Hægt er að lýsa jarðolíueldsneyti sem
keðju sem byrjar með innflutningi, löndun og dreifingu til bensínstöðva um
olíubirgðastöðvar. Á Íslandi er olíu landað á þremur stöðum: í Örfirisey,
Helguvík og Hvalfirði. Þaðan er olíueldsneyti dreift til atvinnulífsins og
neytenda.
Eldsneytisframboð er háð
flutningum á sjó og landi en skortur á eldsneyti hefur áhrif á flutningaiðnað
og brestir í flutningaiðnaði hafa áhrif á birgðir af öðrum vörum.
Orkustofnun heldur utan um
upplýsingar er varða framleiðslu, innflutning, geymslu og sölu á öllum tegundum
eldsneytis. Engin sérstök löggjöf er til staðar sem gefur stjórnvöldum tækifæri
til að ákveða að framleiðendur og innflytjendur skuli geyma olíuafurðir sem
samsvari t.d. 20 daga neyslu né að slíkar birgðir skuli vera til í
olíubirgðastöðvum innflytjenda á Íslandi.
Fyrir flutningskeðjuna frá
birgðastöð innflytjenda til notenda er sömuleiðis engin sérstök löggjöf eða
viðbragðsáætlun.
Ábyrgð atvinnuvega- og
nýsköpunarráðuneytisins á sviði öryggis borgaranna og viðbúnaði tengist m.a.
eldsneytisframboði. Atvinnuvega og nýsköpunarráðuneytið ber heildarábyrgð á
neyðarviðbúnaði, fjármögnun og viðlagastjórnun sem tengist framboði eldsneytis
í formi olíuafurða.
Fyrir samfélagslega mikilvæga
verkefnið afhendingaröryggi hefur
tvenns konar starfsgeta verið skilgreind: matarframboð
og eldsneytisframboð.
Matarframboð
Geta til að
tryggja íbúum aðgang að mat svo hægt sé að viðhalda nánast eðlilegu mataræði
Þessi starfsgeta tengist
framleiðslu, innflutningi, dreifingu og sölu matvæla.
Viðhalda þarf nánast eðlilegri
frammistöðu í öllum hlutum virðiskeðjunnar, sama hve mikið álag er. Á sama tíma
verða kerfin að vera nægjanlega sveigjanleg til að hægt sé að aðlaga þau eftir
þörfum. Einn mælikvarði á nægilega eðlilegt ástand getur verið að kanna hvort
vörur séu ekki hamstraðar í verslunum eða hvort
venjulegt vöruúrval sé í boði fyrir neytendur.
Tímabundinn brestur í matvæla
framboði verður varla til þess að fólk svelti né veldur hann vannæringu hjá fólki á Íslandi í dag. Allt bendir til þess
að það sé svo mikill matur í virðiskeðjunni og á einstökum heimilum að fáir
muni upplifa mikinn matarskort fyrstu vikuna. Skortur á aðgengi að venjulegum
vörum getur þó skapað óöryggi og leitt til óróa. Aðstæður þar sem vörur eru hamstraðar geta einnig komið verr niður á hluta íbúa, því
ekki hafa allir sömu forsendur til að taka þátt í samkeppni um vörur. Reynsla
af atvikum sem hafa leitt til truflana á framboði matvæla sýna að viðbrögð íbúa
ráðast af því að hve miklu leyti litið er á ástand sem viðráðanlegt.
Nærtækt er að minna á að við upphaf
heimsfaraldursins 2020 var jafnmikil verslun samfleytt í 8 daga og annars er á
Þorláksmessu en alltaf var nóg til af allri nauðsynjavöru.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Atvinnuvega
og nýsköpunarráðuneytið
• Félagsmálaráðuneytið
• Fiskistofa
• Flutningageirinn
• Framleiðendur,
innflytjendur, heildsalar, verslanir
• Heilbrigðisráðuneytið
• Matvælastofnun
(MAST)
• Samgöngu-
og sveitarstjórnarráðuneytið
•
Sveitarfélög
•
Utanríkisráðuneytið
Eldsneytisframboð
Geta til að tryggja fyrirtækjum og einstaklingum aðgang að
nægjanlegu eldsneyti
Þessi starfsgeta felur í sér
framboð á jarðolíueldsneyti og orkugösum til fyrirtækja og einkaaðila sem er
aðlagað að þeirri eftirspurn sem er á markaðnum hverju sinni og er óháð þeim
atvikum sem geta komið upp.
Flokka má eldsneyti sem mikilvæg
aðföng fyrir atvinnulífið og fyrir flutningageirann. Brestir í farþega- og
vöruflutningum þýða að mörg fyrirtæki þurfi að loka eða takmarka framleiðslu.
Truflanir á eldsneytisframboði geta leitt til þess að eldsneyti sé hamstrað sem
aftur eykur eldsneytisskortinn. Ólögleg geymsla eldsneytis getur valdið hættu á
bæði eldi og mengun.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Atvinnuvega-
og nýsköpunarráðuneytið
• Félagsmálaráðuneytið
• Flutningageirinn
• Húsnæðis-
og mannvirkjastofnun
• Innflytjendur,
flutningsaðilar, bensínstöðvar
• Orkustofnun
• Sveitarfélög
• Umhverfisstofnun
• Utanríkisráðuneytið
Olíubíll sem bensín lak úr í Hvalfjarðargöngunum - Um olíuflutninga á
vegum gilda reglur um flutning á hættulegum farmi á landi
Á Íslandi eru það aðallega sveitarfélög eða fyrirtæki í eigu
þeirra sem veita íbúum og atvinnulífi þjónustu á sviði vatnsveitu og
frárennslis (sjá Mynd 14). U.þ.b. 48 vatnsveitur sjá 93% íbúa fyrir
vatni en þau 7% íbúa sem eftir eru hafa sína eigin brunna eða minni
vatnsveitur.[44] Um 28
fráveitukerfi í eigu sveitarfélaga eða innan sveitarfélaga sjá um skólp frá 76%
íbúa en þau 24% íbúa sem eftir eru með minni fráveitulausnir eða ekkert
skólpkerfi.[45] Þar sem
innviðir fyrir vatnsveitur og fráveitur eru einokunarstarfsemi eru í
grundvallaratriðum engin önnur kerfi sem íbúar og fyrirtæki geta leitað til ef
þjónustan bregst. Þetta eykur þörf fyrir öflugar lausnir
og góðan viðbúnað á þessu málefnasviði.
Mikilvæg
löggjöf og fyrirmæli:
•
Lög um almannavarnir
•
Lög um hollustuhætti og mengunarvarnir
•
Lög um landlækni og lýðheilsu
•
Lög um matvæli
•
Lög um meðhöndlun úrgangs
•
Lög um uppbyggingu og rekstur fráveitna
•
Lög um vatnsveitur sveitarfélaga
•
Mannvirkjalög
•
Reglugerð um fráveitur og skólp
•
Reglugerðir um mengun, umhverfi og heilsu
•
Reglugerð um neysluvatn
•
Reglugerð um vatnsveitur sveitarfélaga
•
Skipulagslög
Mynd 14: Samfélagslega verkefnið vatn og frárennsli
Vatnsveitur og frárennsliskerfin ná yfir alla virðiskeðjuna
frá vatnasviði til viðtakanda en með vatnsveitu er átt við vatnsverndarsvæði,
uppsprettu, vatnshreinsistöð og vatnsdreifingu (lagnir, hæðargeymar,
dælustöðvar). Meðhöndlun frárennslis (frárennsliskerfi) felur í sér söfnun
frárennslisvatns og yfirborðsvatns, flutning frárennslisvatns (lagnir,
dælustöðvar) og hreinsun frárennslisvatns áður en það er losað í viðtaka.
Í lögum um vatnsveitur sveitarfélaga nr. 32/2004 er kveðið á um að vatnsveitur
skuli fullnægja vatnsþörf almennings, heimila og atvinnufyrirtækja. Vatnsveitum
er t.d. stjórnað með reglugerð um neysluvatn nr. 536/2001
og fráveitum er m.a. stjórnað með reglugerð um fráveitur og skólp nr. 798/1999. Í
reglugerð um neysluvatn eru gerðar kröfur til vatnsveitu er varða gæði og
afhendingaröryggi drykkjarvatns. Sérstakar gæðakröfur eru gefnar í viðauka
reglugerðanna.
Lög um vatnsveitur sveitarfélaga nr. 32/2004, lög um hollustuhætti og
mengunarvarnir nr. 7/1998 og
lög um matvæli nr. 93/1995 leggja
þá ábyrgð á sveitarfélögin að tryggja íbúum nauðsynlegan og öruggan aðgang að
vatnsveitum sem miðla fullnægjandi neysluvatni.
Innan ríkisstjórnarinnar liggur ábyrgð á öruggri afhendingu
neysluvatns hjá atvinnuvega- og nýsköpunarráðherra. Matvælastofnun (MAST) ber
ábyrgð á reglugerð um neysluvatn og eftirliti í samræmi við hana og hefur
yfirumsjón með starfsemi heilbrigðiseftirlits vegna eftirlits með henni.
Umhverfisstofnun ber ábyrgð á löggjöf er varðar hollustuhætti og mengunarvarnir
og gegnir samræmingarhlutverki vegna starfsemi heilbrigðiseftirlits
sveitarfélaga. Embætti landlæknis er faglegur ráðgjafi, m.a. fyrir lýðheilsu er
varðar vatnsveitur og drykkjarvatn. Sveitarfélög hafa eftirlit með vatnsveitu í
samræmi við reglugerð um neysluvatn nr. 536/2001.
Samkvæmt lögum um umhverfisábyrgð nr. 55/2012 hefur
Umhverfisstofnun heimild til að fylgja eftir að sá aðili sem veldur mengun eða
sveitarfélagið framkvæmi nægjanlegar mótvægisaðgerðir við bráðamengun og á það
einnig við um mengun vatnsbóla.
Innan samfélagslega verkefnisins vatn og frárennsli er tvenns konar starfsgeta skilgreind: framboð á neysluvatni og meðhöndlun frárennslis.
Framboð
á neysluvatni
Geta til að afhenda íbúum og fyrirtækjum sem sinna
samfélagslega mikilvægum verkefnum nægjanlegt drykkjarvatn
Með „nægu magni“ er átt við að við venjulegar aðstæður nái
vatnsveitan yfir eftirspurn heimila og fyrirtækja. Vatnsveitan þarf að vera
tilbúin til að tryggja lágmarksframboð drykkjarvatns, óháð því hvaða atvik eiga
sér stað. Þetta magn þarf sveitarfélag að skilgreina en viðbúnaður verður
einnig að ná til aðstæðna þar sem sjóða þarf vatn sem afhent er í gegnum
lagnakerfið til að hægt sé að nota það sem neysluvatn.
Hugtakið neysluvatn nær einnig yfir allt vatn sem
notað er í matvælafyrirtækjum (þ.m.t. til búfjárræktar) eða í samfélaginu
almennt, sbr. skilgreiningu vatns sem ætlað er til neyslu eða matargerðar.[46] Krafan er
sú að vatnið verði að vera „þannig að heilsu manna stafi ekki hætta af því“.
[47]
Vatnsveitur verða einnig að sjá slökkviliðum og
slökkvibúnaði fyrir nægjanlegu vatni til slökkvistarfs. Ekki eru gerðar sömu
kröfur til gæða fyrir þetta vatn og fyrir vatn sem notað er í matvælaiðnaði, á
sjúkrahúsum o.s.frv. en í raun hefur þetta litla þýðingu .
Sú geta að sjá fyrir neysluvatni er mikilvæg starfsgeta
vegna þess að aðgangur að vatni er grunnforsenda fyrir öllu lífi og einnig er
hún mikilvæg af hreinlætisástæðum.
Brestir eða bilun í vatnsveitu geta einnig haft afleiðingar
fyrir getu samfélagsins til að sjá um fjölda annarra mikilvægra verkefna. Bæði
matvælaframleiðsla og heilbrigðisþjónusta eru t.d. háðar nægilegum aðgangi að
hreinu vatni.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Atvinnuvega-
og nýsköpunarráðuneytið
• Geislavarnir
ríkisins
• Heilbrigðiseftirlit
• Heilbrigðisráðuneytið
• Lýðheilsa
hjá embætti landlæknis
• Matvælastofnun
• Sveitarfélög
• Umhverfis-
og auðlindaráðuneytið
• Umhverfisstofnun
• Vatnsveitur
(yfirleitt sveitarfélaga)
Meðhöndlun
frárennslis
Geta til að viðhalda nægjanlegri tæmingu og hreinsun
frárennslis
Sú geta að leiða burt frárennsli er mikilvæg starfsgeta
vegna þess að tap gæti haft verulegar afleiðingar fyrir rekstur og hreinlæti
fyrirtækja með samfélagslega mikilvæg verkefni, svo sem fyrirtæki í matvælaframleiðslu
og heilbrigðisþjónustu.
Verði langvarandi bilun í frárennsliskerfi, þarf að rýma
heimili. Undir frárennsli fellur frárennsli frá hreinlætistækjum og iðnaði sem
og yfirborðsvatn sem þarf að leiða burt og hreinsa á viðeigandi hátt áður en
það er losað í náttúruna. Kröfur um hreinsun skólps
byggja á skilgreiningum sem gefnar eru í reglugerð um fráveitur og skólp nr. 798/1999.
Með nægjanlegri hreinsun er átt við að hreinsun
frárennslisvatns í venjulegum aðstæðum fari fram í samræmi við gildandi reglur
og leyfi. Auk þess verður að meta og framkvæma ráðstafanir til að tryggja að
hætta á mengun viðtaka sé á viðunandi stigi, eins þegar óæskileg atvik eiga sér
stað.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Umhverfis-
og auðlindaráðuneytið
• Umhverfisstofnun
• Heilbrigðiseftirlitið
• Sveitarfélög
Stýring stjórnvalda sem snýr að fjármálageiranum hefur það
meginmarkmið að tryggja fjármálastöðugleika.. Þetta þýðir að fjármálakerfið
verður að vera traust m.t.t. truflana svo það geti haft milligöngu um
fjármögnun, framkvæmt greiðslur og dreift áhættu á fullnægjandi hátt.
Fjármálakerfið samanstendur af fjármálamörkuðum, fjármálastofnunum
og fjármálainnviðum (sjá Mynd 15).
Mikilvæg löggjöf og fyrirmæli:
•
Lög um aðgerðir gegn peningaþvætti og fjármögnun
hryðjuverka
•
Lög um afleiðuviðskipti, miðlæga mótaðila og
afleiðuviðskiptaskrár
•
Lög um fjármálafyrirtæki
•
Lög um gjaldeyrismál
•
Lög um gjaldmiðil Íslands
•
Lög um greiðsluþjónustu
•
Lög um innistæðutryggingar og tryggingakerfi
fjárfesta
•
Lög um lánasýslu ríkisins
•
Lög um opinbert eftirlit með fjármálastarfsemi
•
Lög um Seðlabanka Íslands
•
Lög um verðbréfamiðstöðvar, uppgjör og rafræna
eignarskráningu fjármálagerninga
•
Lög um verðbréfaviðskipti
•
Lög um öryggi fyrirmæla í greiðslukerfum og
verðbréfauppgjörskerfum
•
Reglur um millibankagreiðslukerfi Seðlabanka
Íslands
Mynd 15: Samfélagslega verkefnið fjármálaþjónusta
Fjármála- og efnahagsráðuneytið og Seðlabanki Íslands deila
ábyrgðinni á því að tryggja fjármálastöðugleika á Íslandi en Seðlabankinn
starfrækir einnig fjármálaeftirlit. Fjármála- og efnahagsráðuneytið ber heildarábyrgð
á því að fjármálakerfið virki vel. Seðlabanki Íslands skal stuðla að öflugu og
skilvirku fjármálakerfi og hafa eftirlit með fjármálastofnunum,
verðbréfamörkuðum og greiðslukerfum til að greina aðstæður sem geta ógnað
stöðugleika. Seðlabankinn er lánveitandi til þrautavara.
Hugtakið peninga- og verðbréfamarkaðurinn[48] er
gjarnan notað um fleiri en einn markað með viðskiptakröfur og skuldir.
Fjármálastofnanir og bankar eru stærstu aðilarnir á peninga- og
verðbréfamörkuðum. Bankarnir eru í sérstakri stöðu að því leyti að þeir gegna
mikilvægu hlutverki bæði í lántöku og lánastarfsemi og í greiðslumiðlun.
Í riti Seðlabanka Íslands Peningamál 2017/2 segir:
„Halli á viðskiptum við útlönd endurspeglar að innlend fjárfesting er meiri en
innlendur sparnaður stendur undir og því þarf að fjármagna fjárfestingu sem
eftir stendur með innflæði sparnaðar annarra landa. Þegar afgangur er á
viðskiptum við útlönd snýst þetta við: innlendur sparnaður er meiri en þarf til
að standa undir innlendri fjárfestingu og því er hluta sparnaðarins ráðstafað
til fjárfestingar erlendis, t.d. til kaupa á erlendum eignum eða til
niðurgreiðslu erlendra skulda.“[49]
Alþjóðlegir fjármálamarkaðir fléttast sífellt meira saman. Þetta stuðlar að
aukinni hagkvæmni en fjármálakerfið verður um leið viðkvæmara. Útbreiðsla óróa
frá einum fjármálamarkaði eða landi til annarra markaða og landa á sér stað
hratt. Íslenskir bankar eru háðir alþjóðlegum peninga- og fjármagnsmörkuðum sem
gerir íslenska hagkerfið viðkvæmt fyrir óstöðugleika á sömu mörkuðum.
Traustir bankar með gott áhættustjórnunarkerfi munu
venjulega hafa traust á mörkuðum og því sem útgangspunkt einnig hafa nægjanlega
aðgang að lausafé. Á tímum óróa á erlendum fjármálamörkuðum geta traustir
bankar á mörkuðum þar sem efnahagsaðstæður eru góðar jafnvel lent í vandræðum
með fjármögnun sem gæti sérstaklega haft áhrif á smærri markaði, svo sem
Ísland. Enn fremur geta ýmsar gerðir bresta aðila- og/eða bilana innan kerfa
komið upp sem geta leitt til lausafjárvanda, svo sem skortur á lausafé á alþjóðlegum
peninga- og fjármagnsmörkuðum, skortur á trausti á efnahag banka eða landsins
eða brestir í kerfum banka eða í greiðslukerfum.
Framkvæmd greiðslna og annarra fjármálaviðskipta er háð
öflugum og öruggum greiðslukerfum.
Í því samhengi samanstendur greiðslukerfið af
millibankakerfum og kerfum fyrir greiðsluþjónustu. Millibankakerfi eru kerfi
til að flytja peninga á milli banka með sameiginlegum reglum um greiðslujöfnun
og uppgjör. Greiðslukerfi eru kerfi til að flytja peninga á milli
viðskiptavinarreikninga í banka eða hjá öðrum sem geta veitt greiðsluþjónustu.
Handbært fé fellur utan greiðslukerfa.
Markaðstorg fjármálagerninga (MTF) er kerfi til uppgjörs á
viðskiptum með fjármálagerninga þar sem sameiginlegar reglur um greiðslujöfnun
og uppgjör gilda.
Þó reiðufé sé lítið hlutfall af heildargreiðslumiðlum nú til
dags, gegnir það samt mikilvægu hlutverki sem greiðslumiðill. Samkvæmt lögum um
Seðlabanka Íslands nr. 92/2019 eru
eingöngu seðlar og mynt, gefin út af Seðlabanka Íslands, lögeyrir á Íslandi.
Þetta þýðir að neytendur geta krafist greiðslu með reiðufé hjá viðtakanda.
Trúin á að hægt sé að breyta innlánum í samsvarandi upphæð í reiðufé hefur
skipt sköpum fyrir stöðu innlána sem greiðslumiðils, a.m.k. sögulega. Rafrænir
greiðslumiðlar eru viðkvæmir fyrir rafmagnsleysi og bilunum í fjarskiptanetum
og reiðufé verður því áfram mikilvægt í langan tíma sem varalausn. Í lögum um
fjármálafyrirtæki nr. 161/2002
segir að viðskiptabankar skuli taka við reiðufé frá viðskiptavinum og
endurgreiða innlán til viðskiptavina í formi reiðufjár.
Hlutfall rafrænnar greiðslumiðlunar er mjög hátt á Íslandi
og byggir á notkun greiðslukerfa sem mörg hver tengjast beint og óbeint.
Peningafærslur frá mismunandi greiðslukerfum (eða fjármálainnviðum) fara ólíkar
leiðir í gegnum greiðslu- og uppgjörskerfi, sem saman sjá um miðlun, uppgjör og
skráningu viðskipta.
Mikilvægustu greiðslu- og uppgjörskerfin eru
millibankagreiðslukerfi Seðlabanka Íslands (MBK) og verðbréfauppgjörskerfi en
hlutverk yfirsýnar fjármálainnviða af hálfu Seðlabankans að fylgjast með þróun,
virkni og rekstraröryggi þeirra á hverjum tíma.
Í lögum um Seðlabanka Íslands nr. 92/2019 er kveðið á um að Seðlabanki
Íslands skuli stuðla að stöðugu verðlagi, fjármálastöðugleika og traustri og
öruggri fjármálastarfsemi. Þá skal bankinn sinna viðfangsefnum sem samrýmast
hlutverki hans sem seðlabanka, svo sem að varðveita gjaldeyrisforða og stuðla
að virku og öruggu fjármálakerfi, þ.m.t. greiðslumiðlun í landinu og við
útlönd. Bankinn er framkvæmdaaðili og ráðgefandi aðili er varðar stefnu í
peningamálum, lánamálum og gjaldeyrisstefnu. Hann gefur út seðla og mynt,
stuðlar að skilvirkum greiðslumiðlum innanlands og við útlönd og fylgist með
peninga-, lána- og gjaldeyrismörkuðum.
Verkefni og ábyrgð Seðlabankans á þessu sviði leiðir af 2.
gr. laga um Seðlabankann en þar segir að bankinn skuli „stuðla að virku og
öruggu fjármálakerfi, þ.m.t. greiðslumiðlun í landinu og við útlönd.“ Samkvæmt
lögum um öryggi fyrirmæla í greiðslukerfum, sem tóku gildi árið 1999, er
Seðlabankinn leyfisveitandi fyrir greiðslu- og uppgjörskerfi bankanna, svokölluð
millibankakerfi.
Samkvæmt lögum um greiðsluþjónustu nr. 120/2011 eru
greiðslukerfi kerfi til að yfirfæra fjármuni með sameiginlegar reglur og
staðlað fyrirkomulag, þ.m.t. sameiginlegar reglur um meðferð, greiðslujöfnun
og/eða uppgjör greiðslna, hvort sem er fyrir tilstilli milligönguaðila eða
milli þátttakenda. Greiðslukerfi inniheldur millibankakerfi og kerfi fyrir
greiðsluþjónustu.
Lög um öryggi fyrirmæla í greiðslukerfum og verðbréfauppgjörskerfum
nr. 90/1999
byggja á því að fjármálageirinn beri eigin ábyrgð á að hanna öflug kerfi og að
aðilarnir sjálfir beri ábyrgð á rekstri millibankakerfanna þannig að tekið sé
nægilegt tillit til áhættu og skilvirkni. Eftirlit og vöktun með
millibankakerfunum byggist einnig á alþjóðlegum ráðleggingum.
Samkvæmt lögum um opinbert eftirlit með fjármálastarfsemi
nr. 87/1998 er
fjármálaeftirlitið hluti af Seðlabanka Íslands og skal sjá til þess að þær
stofnanir sem það hefur eftirlit með starfi á viðeigandi og traustvekjandi
hátt. Þar segir: „Fjármálaeftirlitið skal fylgjast með að starfsemi
eftirlitsskyldra aðila sé í samræmi við lög, reglugerðir, reglur eða samþykktir
sem um starfsemina gilda og að starfsemin sé að öðru leyti í samræmi við
heilbrigða og eðlilega viðskiptahætti.“.
Markmið laga um afleiðuviðskipti, miðlæga mótaðila og
afleiðuviðskiptaskrár nr. 15/2018 er að auka
gagnsæi í afleiðuviðskiptum, draga úr kerfisáhættu sem getur stafað af slíkum
viðskiptum og stuðla að fjármálastöðugleika.
Getan sem samfélagið þarf að hafa á hverjum tíma innan þessa
sviðs er lýst í starfsgetum tengdum fjármálamarkaði, fjármálaviðskiptum og
greiðslumiðlum.
Fjármálamarkaðurinn
Geta til að viðhalda öruggri miðlun fjármagns milli aðila
innanlands og til og frá útlöndum
Starfsgetan er tengd getu yfirvalda til að hrinda í
framkvæmd aðgerðum til að viðhalda starfhæfum peninga- og verðbréfamörkuðum í
aðstæðum þar sem framboð fjármagns stöðvast.
Krísur sem tengjast gjaldfærni í bankakerfinu sem og hreinar
lausafjárkreppur geta haft alvarlegar afleiðingar sem gera aðgerðir stjórnvalda
nauðsynlegar:
• Lánveitendur
verða mun sértækari í mati á lánum þannig að lánaaðgangur til stórra hópa í
versta falli stöðvast með þeim afleiðingum sem það hefur fyrir fjárfestingar og
störf.
• Lánveitendur
gera meiri kröfur til verðbréfa sem hægt er að nota sem veð fyrir lánum.
Aðgerðir sem yfirvöld geta beitt til að mæta slíkum krísum
samanstanda af nokkrum þáttum. Til að draga úr erfiðleikum í bankakerfinu er
varða gjaldfærni geta yfirvöld gert ráðstafanir til að dæla nýju eiginfé í
bankana. Komi til lausafjárkreppu gæti verið mikilvægt fyrir Seðlabankann að
starfa sem lánveitandi til þrautavara og sjá bankakerfinu fyrir meira lausafé.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Fjármála-
og efnahagsráðuneytið
• Fjármálaeftirlit
Seðlabanka Íslands
• Fjármálastofnanir
• Seðlabanki
Íslands
Fjármálaviðskipti
Geta til að ljúka greiðslum og öðrum fjármálaviðskiptum á
öruggan hátt
Greiðslukerfi eru forsenda samspils aðila í fjármálakerfinu.
Rafræn viðskipti milli reikninga og milli banka, bæði á landsvísu og á
alþjóðavettvangi, eru mikilvægust í þessu samhengi. Notkun reiðufjár minnkar og
hefur litla þýðingu þegar kemur að fjármálaviðskiptum milli viðskiptaaðila.
Reiðufé getur samt haft hlutverk í neyðarástandi. Ekki hefur enn verið
skjalfest að til séu nógu góðir kostir til að afskrifa reiðufé sem hluta af
heildarviðbúnaðarlausn bankanna.
Greiðslumiðlar
Geta til að viðhalda aðgangi íbúa að nauðsynlegum
greiðslumiðlum
Meðal greiðslumiðla eru reiðufé og rafrænir greiðslumiðlar
eins og greiðslukort, gíróseðlar og reikningsviðskipti. Aðrir greiðslumiðlar
eins og ávísanir og tilvísanir gegna litlu hlutverki á Íslandi í dag.
Greiðslumiðlar eru forsenda neytendaviðskipta. Brestur í aðgangi að
greiðslumiðlum gæti því haft verulegar afleiðingar fyrir aðgang einstaklingsins
að mat, eldsneyti og öðrum mikilvægum vörum.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Fjármála-
og efnahagsráðuneytið
• Fjármálaeftirlit
Seðlabanka Íslands
• Fjármálastofnanir
• Seðlabanki
Íslands
Hraðbanki
Dreifing á heitu vatni og rafmagni er samfélagslegt
verkefni sem felur í sér hitaveitu til upphitunar þar sem hún er til staðar og
þau kerfi og afhendingar sem samfélagið þarfnast til að hafa næga raforku til
upphitunar, heimilishalds, framleiðslu, flutninga o.s.frv. (sjá Mynd 16).
Mikilvæg löggjöf og fyrirmæli:
•
Lög um almannavarnir
•
Lög um rannsóknir og nýtingu á auðlindum í jörðu
•
Lög um öryggi raforkuvirkja, neysluveitna og
raflagna
•
Orkulög
•
Raforkulög
•
Reglugerð um framkvæmd raforkulaga
•
Reglugerð um gæði raforku og afhendingaröryggi
•
Reglugerð um hitaveitur
•
Reglugerð um kerfisáætlun fyrir uppbyggingu
flutningskerfis raforku
•
Reglugerð um kerfisstjórnun í raforkukerfinu
•
Reglugerð um raforkuvirki
Mynd 16: Samfélagslega verkefnið dreifing á heitu vatni
og rafmagni
Dreifing á rafmagni
Samfélagslega mikilvæg verkefni eru háð vel virku
raforkukerfi með áreiðanlegri orku. Á Íslandi er hluti raforku í orkunotkun
verulega hærri en í öðrum löndum. Gera verður miklar kröfur til
afhendingaröryggis raforku þar sem samfélagið er svo háð einum orkugjafa.
Árið 2014 var 71% af raforkunni framleidd í
vatnsaflsvirkjunum en 29% í jarðvarmavirkjunum. Raforku er miðlað með
veitukerfum frá framleiðendum til neytenda en rafkerfi eru stærðarhönnuð til að
geta flutt þá raforku sem þarf á þeim stundum ársins þegar raforkunotkun er
mest. Með nægri eigin raforkuframleiðslu þar sem ekki er um
innflutningsmöguleika frá öðrum löndum að ræða er orkuþörfinni á landsvísu
svalað.[50]
Flutningskerfið er það kerfi sem sér um að flytja raforku
frá virkjunum til stórnotenda og til dreifiveitna sem sjá síðan um dreifingu
raforku til almennings og annarra fyrirtækja en stóriðju. Rekstur
flutningskerfisins er sérleyfisstarfsemi sem er í höndum ríkisfyrirtækisins
Landsnets en það er að stærstum hluta í eigu Landsvirkjunar.[51]
Framboðskerfið á Íslandi skiptist í tvö stig: flutningskerfi
Landsnets (þ.e. byggðalínu) og dreifiveitur. Flutningskerfið er það kerfi sem
sér um að flytja raforku frá virkjunum til stórnotenda og til dreifiveitna sem
sjá síðan um dreifingu raforku til almennings og annarra fyrirtækja en
stóriðju. Dreifiveitur eru staðbundin net sem dreifa raforku til endanotenda.
Atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytið ber heildarábyrgð á
stjórnun orku- og vatnsauðlinda á Íslandi. Það er verkefni ráðuneytisins að sjá
til þess að sú stjórnsýsla fari fram í samræmi við fyrirmæli frá Alþingi og
ríkisstjórn. Atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytið ber ábyrgð á ríkisfyrirtækinu
Landsnet[52] sem er að
65% í eigu Landsvirkjunar.
Orkustofnun[53] fer með
stjórnsýslu er varðar innlendar orkulindir og er eftirlitsstofnun
raforkugeirans. Orkustofnun ber einnig ábyrgð á stjórnun vatnsauðlinda Íslands
og ber ábyrgð á afhendingaröryggi raforkukerfisins. Í afhendingaröryggi felst
orka, afl og rekstraröryggi.
Húsnæðis- og mannvirkjastofnun fer með stjórnsýslu er varðar
löggjöf um rafmagnsöryggi sem er einnig mikilvæg fyrir hönnun rafveitukerfisins
og um leið fyrir öryggi þess. Í eftirliti með því hvort aðilar fylgi
reglugerðunum kortleggur Húsnæðis- og mannvirkjastofnun áhættu og viðkvæmni sem
tengjast rafmagnsöryggi og rekstri rafveitukerfa.[54]
Flutningsfyrirtæki ber ábyrgð á því að flytja raforku um
land allt. Á Íslandi er einn aðili sem fer með þetta hlutverk, þ.e. Landsnet.
Fyrirtækið tekur við raforku, annað hvort frá dreifiveitu eða virkjun, flytur
hana um raforkukerfið og afhendir svo dreifiveitu eða stórnotanda. Landsnet
hefur kerfisábyrgð til skemmri og lengri tíma sem felur í sér að fyrirtækið
stillir raforkunotkun af og tryggir að nóg raforka sé til í flutningskerfinu,
spáir fyrir um uppbyggingu kerfisins og auðveldar að afhendingargæði séu
fullnægjandi í öllum landshlutum. Vegna mikilvægis
starfseminnar þarf fyrirtækið að leggja árlega svokallaða kerfisáætlun fram til
samþykktar þar sem m.a. koma fram áform um uppbyggingu og endurbætur á
flutningskerfinu.[55]
Neyðarsamstarf raforkukerfisins[56] sér um að undirbúa viðbrögð
og viðbúnað og samræma skipulag í undirbúningi viðbragða. Neyðarsamstarf
raforkukerfisins (NSR) samanstendur af Orkustofnun, Samorku, Landsneti og
dreifiveitum og Almannavörnum. Neyðarsamstarf raforkukerfisins er ekki
viðbragðsaðili og sinnir því ekki viðbrögðum í neyð. Landsnet er
samræmingaraðili raforkukerfisins í neyð. Öllum aðilum að Neyðarsamstarfi
raforkukerfisins ber skylda til að tryggja öryggi og viðbúnað sem og framkvæma
ráðstafanir til að koma í veg fyrir, takmarka og takast á við áhrif óvenjulegra
aðstæðna.
Geta til að viðhalda trúnaði, áreiðanleika og aðgengi að
upplýsingum í raforkukerfinu er grundvallaratriði fyrir öryggi kerfisins. Fyrir
mikilvægustu orkuverin er eðlilegt að gera kröfur um umfremd í samskiptaleiðum
fyrir rafræn samskipti í stýrikerfum.
Eftir því sem orkuskiptum vindur fram og vélar sem ganga
fyrir jarðefnaeldsneyti víkja fyrir rafmagnsknúnum vélum verða samgöngur háðari
stöðugri rafmagnsafhendingu. Það sama á við á mörgum öðrum sviðum, m.a. í
heilbrigðisþjónustu.
Hitaveita
Íslenska hitaveitukerfið er einstakt á heimsmælikvarða.
Rúmlega 90 % híbýla á Íslandi eru kynt með hitaveitu sem byggir á beinni
nýtingu jarðhita. Í nokkrum hitaveitum eru notaðir aðrir orkugjafar, þá fyrst
og fremst raforka. Stærri hitaveitur starfa samkvæmt reglugerð og hafa
einkaleyfi til reksturs hitaveitu á sínu starfssvæði. Fjölmargar smærri
hitaveitur starfa ekki samkvæmt einkaleyfi og er áætlaður heildarfjöldi slíkra
veitna um 200. Þær nýta flestar heitt vatn úr borholum, laugum eða hverum til
húshitunar. Margar sjá einungis stökum sveitabæjum fyrir vatni en einnig er um
að ræða veitur sem veita vatn til fleiri bæja og sumarhúsabyggða eða til
atvinnustarfsemi á borð við fiskeldi, iðnað og ylrækt. Dreifikerfi
hitaveitu felur í sér að vatni er dælt úr borholum í dælustöð, ýmist í
heitavatnstanka eða jafnvel beint til notenda. Umfang dreifikerfis er mjög
mismunandi eftir stærð hitaveitu og svæðisbundnum aðstæðum. Heita vatninu er
svo annað hvort dælt til notenda eða er sjálfrennandi til notenda. Bakvatnið
(sem notandinn hefur nýtt) er oft notað aftur ef kostur er, t.d. með því að
blanda því við heitara vatn til að kæla það.[57]
Nær öll húshitun á Íslandi er byggð á endurnýjanlegum
orkugjöfum og þá fyrst og fremst á jarðhita. Þar sem viðskiptavinir hafa enga
aðra upphitunarmöguleika er afhendingu á heitu vatni í hitaveitu afgerandi
fyrir íbúa, sérstaklega þegar kalt er í veðri. Fyrir heilbrigðisstofnanir
skiptir stöðug afhending frá hitaveitu miklu máli allt árið um kring.
Stýring laga og reglugerða á afhendingu raforku og hitaveitu
Raforka er sjálfsagður og mikilvægur þáttur í nútímasamfélagi.
Hvorki heimili, fyrirtæki né samfélagið geta án raforku verið. Lög, reglugerðir
og staðlar kveða á um hvernig rekstraröryggis skuli gætt í rekstri
raforkuframleiðenda og þeirra fyrirtækja sem flytja raforkuna og dreifa henni.
Aðgangur samfélagsins að raforku er skilyrtur með regluverki sem fjallar um
framleiðslu, umbreytingu, flutning, sölu, dreifingu og notkun orku. Starfsemi
orkufyrirtækjanna er háð víðtæku regluverki með kröfum um tækni og virkni. Hér
að neðan er stiklað á stóru um nokkrar
meginreglur sem varða raforku og hitaveitu.
Raforkulög nr. 65/2003
eru mikilvægasti grundvöllur regluverksins í raforkugeiranum. Í samræmi við
tilgang raforkulaga skal Orkustofnun aðeins veita leyfi fyrir raforkuvirkjum
sem eru skynsamleg fyrir samfélagið og umhverfið. Þetta felur einnig í sér mat
á því hvernig stuðlað er að afhendingaröryggi fyrir rafmagn og hitaveitu.
Afhendingar- og tengiskylda fyrir rafmagnsframleiðslu er
mikilvæg í tengslum við framboð. Ákvæði um kerfisábyrgð, skömmtun,
afhendingargæði, orkuskipulag og viðbúnað vegna neyðar eru einnig lykilatriði í
regluverkinu til að tryggja mikið afhendingaröryggi. Þessi ákvæði eru nánar
útfærð í reglugerðum.
Ábyrgðarmenn raforkuvirkja og neysluveitna bera ábyrgð á að
þau séu í lögmætu ástandi.[58] Enn
fremur er einnig gerð krafa um að ábyrgðarmenn verði að taka tillit til
viðbúnaðar við skipulagningu, uppbyggingu og rekstur. Ákvæðin fela í sér kröfu
til leyfishafa sem eiga að stuðla að rekstraráreiðanleika raforkukerfisins og
þar með einnig afhendingaröryggi fyrir raforku.
Markmið reglugerðar um kerfisstjórnun í raforkukerfinu nr. 513/2003 er
að tryggja tafarlaust jafnvægi milli framleiðslu og neyslu, búa í haginn fyrir
skilvirkan raforkumarkað og fullnægjandi afhendingargæði í raforkukerfinu.
Reglugerð um kerfisstjórnun lýsir verkefnum kerfisstjóranna til að mæta kröfum
á hverjum tíma um afl. Að auki leggur reglugerðin skyldu á kerfisstjórann að
rannsaka og þróa nauðsynleg tæki til að takast á við tímabil með kerfisöng[59] þar sem
hætta er á orkuskorti.
Reglugerð um framkvæmd raforkulaga nr. 1040/2005
heimilar skömmtun raforku ef ekki er lengur hægt að koma jafnvægi á framboð og
eftirspurn á orkumarkaði. Í reglugerðinni segir „Dreifiveitur skulu setja
sér reglur um hvernig skömmtun skuli háttað. Við setningu reglna um skömmtun
skal gæta jafnræðis og leitast við að tryggja að skömmtun valdi sem minnstri
röskun á samfélagslegum hagsmunum. Skal m.a. leitast við að tryggja raforku til
þeirra fyrirtækja og stofnana sem veita almenningi bráðaþjónustu og tryggja
öryggi borgara og allsherjarreglu.“ Orkustofnun hefur gefið út
leiðbeiningar um skömmtun raforku. Leiðbeiningunum er ætlað að tryggja að þegar
grípa þarf til skömmtunar á raforku sé hún framkvæmd á þann hátt að sú raforka
sem er til taks sé sem best nýtt að teknu tilliti til almannahagsmuna. Samkvæmt
þessum leiðbeiningum er dreifiveitum gert að hrinda í framkvæmd fjölda aðgerða
í tengslum við skipulagningu og framkvæmd skömmtunaraðstæðna.[60]
Reglugerð um gæði raforku og afhendingaröryggi. nr. 1048/2004 er
ætlað að tryggja að orkuöflun sé viðhaldið og að eðlilegt framboð sé endurreist
á skilvirkan og öruggan hátt til að draga úr samfélagslegum afleiðingum, meðan
á óvenjulegum aðstæðum stendur og að þeim loknum. Í raforkulögum segir að
vinnslufyrirtæki skuli hafa viðbragðsáætlanir við vá og flutningsfyrirtæki
skuli „hafa tiltækar viðbragðsáætlanir og annast samræmingu neyðaraðgerða í
flutningskerfinu, bregðast við í vá og ef einhver aðili að neyðarsamstarfi
raforkukerfisins óskar þess og tryggja tengsl við yfirstjórn almannavarna.“
Í þessu felst að eigendur raforkuvirkja skulu gera áhættu-
og viðkvæmnigreiningu, hafa uppfærða viðbragðsáætlun og æfa sig reglulega
þannig að ljóst sé að viðbragðsáætlun standist. Fyrirtækjunum er gert að
framkvæma fyrirbyggjandi öryggisráðstafanir við öll orkuvirki sem skipta máli
fyrir afhendingaröryggi og að hafa aðgang að nauðsynlegum auðlindum og
sérþekkingu til að ná skjótri endurreisn ef bilun eða skemmdir verða.
Regluverkið gerir ýmsar kröfur til að tryggja orkuvirki eftir flokkun og um
viðbúnað vegna mikilvægra UT kerfa.
Markmið laga um öryggi raforkuvirkja, neysluveitna og raffanga nr. 146/1996 er að tryggja að
raforkuvirki, neysluveitur og rafföng séu hönnuð,
smíðuð, rekin, viðhaldið og þeim stjórnað þannig að þær skapi ekki hættu fyrir
líf, heilsu og eignir. Ákvæði laganna leggja skyldur á fyrirtækin varðandi
byggingu, rekstur og viðhald eigin orkuvirkja og spila þannig lykilhlutverk
fyrir tæknilegt öryggi sem og rekstrar- og afhendingaröryggi raforkukerfisins.
Reglugerð um raforkuvirki nr. 678/2009 gerir
kröfur um áhættumat, áreiðanleika raforkuvirkja gagnvart náttúrulegum atburðum
og fleira.
Umhverfisráðuneytið ber ábyrgð á málefnum er varða ætlun um
vernd og orkunýtingu landsvæða og stjórn vatnamála og ráðgjöf um nýtingu vatns
og fl. og hefur því hlutverki að gegna í þessu samhengi.[61]
Til þess að tryggja afhendingaröryggi þarf m.a. að meta
þörfina fyrir varaafl út frá hættu fyrir líf, heilsu og eignir ef bilun verður
í raforkukerfi.
Innan samfélagslega verkefnisins dreifing á heitu vatni
og rafmagni er skilgreind tvenns konar starfsgeta: dreifing á rafmagni og
dreifing á heitu vatni.
Geta til að tryggja endanotendum aðgang að
fullnægjandi raforku
Starfsgetan felur í sér framboð raforku til fyrirtækja og
heimila í takt við eftirspurn. Þótt afhendingaröryggi í íslenska raforkukerfinu
sé almennt mjög gott eru truflanir óhjákvæmilegar. Starfsgetan felur því einnig
í sér getu til endurreisnar eins fljótt og auðið er þegar bilun á sér stað. Ef
langvarandi skortur er á aðgengi að raforku á stærra eða smærra svæði skal
orkufyrirtækið hafa kerfi til skömmtunar orku svo að fyrirtækjum með
samfélagslega mikilvæg verkefni sé sinnt sérstaklega og skaðleg áhrif á
samfélagið séu lágmörkuð.
Stöðugur aðgangur að nægri orku er grundvallaratriði fyrir
samfélagslegt öryggi. Brestir í raforkudreifingu munu einnig leiða til bresta í
almennum fjarskiptum og hafa í för með sér verulegar áskoranir fyrir
einstaklinga og fjölda opinberra og einkarekinna fyrirtækja. Afleiðingar
umfangsmikils og langtímataps á afhendingargetu verða verulegar og yfirsýn að
hluta erfið, þó að mögulegt sé að vega upp á móti að einhverju leiti með eigin
viðbúnaði í formi varaaflgjafa eins og rafgeyma og rafstöðva.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Atvinnuvega-
og nýsköpunarráðuneytið
• Byggingarfulltrúar
• Dómsmálaráðuneytið
• Faggiltar
rafskoðunarstofur
• Félagsmálaráðuneytið
• Húsnæðis-
og mannvirkjastofnun
• Landsnet
• Neyðarsamstarf
raforkukerfisins
• Orkustofnun
• Rafmagns-
og rafveitufyrirtæki
• Ríkislögreglustjóri
(RLS)
• Samorka
• Sveitarfélög
• Umhverfis
og auðlindaráðuneytið
• Umhverfisstofnun
• Veðurstofa
Íslands
Dreifing
á heitu vatni
Geta til að tryggja notendum aðgang að nægjanlegri hitaveitu
Starfsgetan felur í sér afhendingu hitaveitu til fyrirtækja
og heimila í samræmi við þær kröfur sem eru í gildi hverju sinni. Þótt
afhendingaröryggi íslenskra hitaveitna sé almennt mjög gott eru truflanir
óhjákvæmilegar. Starfsgetan felur því einnig í sér getu til hraðrar endurreisnar
þegar bilun á sér stað.
Hitaveitur gegna mikilvægu hlutverki við upphitun bygginga.
Þar sem viðskiptavinir hafa enga aðra upphitunarmöguleika getur framboð
hitaveitu verið afgerandi þegar kalt er í veðri. Fyrir heilbrigðisstofnanir og
aðra sambærilega starfsemi geta hitaveitur verið sérstaklega mikilvægar óháð
veðri.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Atvinnuvega-
og nýsköpunarráðuneytið
• Byggingarfulltrúar
• Félagsmálaráðuneytið
• Hitaveitur
• Húsnæðis-
og mannvirkjastofnun
• Orkustofnun
• Orkuveitur
• Samorka
• Sveitarfélög
•
Fjarskiptanet og fjarskiptaþjónusta eru samfélagsleg
verkefni sem fela í sér rafræn samskipti í gegnum almenn fjarskiptanet sem og
Tetra-kerfið, sem eru innviðir ríkisins fyrir farsímasamskipti fyrir
neyðarþjónustuna og aðra aðila við neyðarviðbúnað (sjá Mynd 17).[62]
Sumir aðilar hafa sínar eigin fjarskiptalausnir, t.d. í
orkugeiranum. Þær lausnir falla ekki undir þetta samfélagslega verkefni heldur
eru þær hluti af samfélagslega verkefninu sem þeim er ætlað að þjóna.
Mikilvæg löggjöf og fyrirmæli:
•
Lög um Fjarskiptastofu
•
Lög um fjarskipti
•
Lög um öryggi net og upplýsingakerfa mikilvægra
innviða
•
Reglur um vernd upplýsinga í almennum
fjarskiptakerfum
•
Reglur um virkni almennra fjarskiptaneta
•
Reglugerð um öryggi net- og upplýsingakerfa
rekstraraðila nauðsynlegrar þjónustu
Mynd 17: Samfélagslega verkefnið fjarskiptanet og
fjarskiptaþjónusta
Fjarskiptamastur
Í 3. gr. laga um fjarskipti nr. 81/2003 eru
fjarskiptanet skilgreind sem „sendikerfi og þar sem það á við skiptistöðvar,
beina og önnur úrræði sem gera mögulegt að miðla merkjum eftir þræði,
þráðlaust, með ljósbylgjum, rafdreifikerfi,
háspennulínum eða með öðrum rafsegulaðferðum, þ.m.t.
net fyrir hljóð- og sjónvarp og kapalsjónvarp.“
Grunnþættir fjarskiptainnviða eru flutningsnet, aðgangsnet,
þjónustunet og stjórnkerfi. Flutningsnet vísar til svæðisbundinna neta sem
tengja þjónustur yfir langar vegalengdir og hægt er að lýsa þeim sem
burðarásnum í virku fjarskiptaneti. Aðgangsnet tengja einstaka notendur við
flutnings- og þjónustunet.
Þjónustunet er ekki sjálfstætt flutningskerfi heldur
nauðsynlegir innviðir til að stjórna þjónustu í flutningsnetinu. Stjórnkerfi
eru upplýsingatæknikerfi sem fylgjast með og stjórna fjarskiptaneti og
þjónustuneti. Stjórnkerfin geta verið ómissandi hluti af innviðnum. Stjórnunin
er gjarnan miðstýrð og er í sjálfu sér háð fjarskiptaneti til að vakta og stýra
hinum ýmsu þáttum í netkerfunum.
Almenn fjarskiptaþjónusta
Almenn fjarskiptaþjónusta er í boði í formi fastlínusíma,
farsíma og breiðbands í bæði farsíma- og fastlínunetum. Fjarskiptalögin
skilgreina fjarskiptaþjónustu sem þjónustu sem að nokkru eða öllu leyti felst í
því að beina merkjum um fjarskiptanet, þ.m.t. tölvupóstþjónusta og netaðgangur.
Fjarskiptaþjónusta er almennt veitt gegn greiðslu.
Nokkrir veitendur almennrar fjarskiptaþjónustu eru til hér á
landi og má skipta þeim í þrjá flokka. Fyrsti flokkurinn býður upp á þjónustuna
í sínum eigin netkerfum en annar flokkurinn kaupir þjónustuna af öðrum og
endurselur hana til endanotanda. Þriðji flokkurinn er sambland af hinum
tveimur; sum þjónustan er framleidd í eigin neti en önnur þjónusta er keypt af
öðrum og endurseld til endanotanda. Saman myndar þetta markað þar sem margir
þjónustuveitendur eru háðir þeim þjónustuveitendum sem eru einnig helstu
innviðaeigendur. Síminn ásamt dótturfélaginu Mílu ehf. er bæði stærsti veitandi
þjónustu og langstærsti innviðaeigandinn.
Koparlínukerfi, ljósleiðara- og örbylgjukerfi Mílu er
gífurlega víðtækt þar sem nærri öll fyrirtæki og heimili landsins eru tengd
þeim. Á fjarskiptaneti Mílu eru öll sambönd fyrir almenna símaumferð,
innanlands og til útlanda, sambönd fyrir farsímakerfi viðskiptavina
símafyrirtækjanna og gagnasambönd. Enn fremur rekur Míla flutningskerfi að
sendum nær allra útvarps- og sjónvarpsstöðva í landinu. Þessir innviðir eru
mikilvægur hluti símkerfisins fyrir símafyrirtæki á Íslandi. Tetra-kerfið sem
og önnur fjarskiptafyrirtæki leigja aðgang að neti Mílu til að ná fram
skilvirkri nýtingu innviða án þess að þurfa að koma upp eigin netum milli
sinnar aðstöðu.
Samgöngu- og sveitarstjórnarráðuneytið ber ábyrgð á að setja
skilmála á markaði fyrir fjarskipti. Þetta felur í sér heildarábyrgð á stjórnun
fjarskiptamála á Íslandi. Samgöngu og sveitarstjórnarráðuneytið setur
reglugerðir á grundvelli laga og/eða gerir það í umboði ráðherra. Ráðherra
skipar forstjóra Fjarskiptastofu.
Fjarskiptastofa gegnir mikilvægu hlutverki. Samkvæmt lögum
um Fjarskiptastofu nr. 75/2021 skal
fjarskiptastofa „stuðla að því að fjarskiptanet hér á landi byggist á bestu
framkvæmd og nýjustu stöðlum og ávallt sé litið til áreiðanleika- og
öryggissjónarmiða, þ.m.t. við uppbyggingu nýrra fjarskiptainnviða.
Fjarskiptastofa skal stuðla að áreiðanlegum fjarskiptum út frá hagsmunum
almannavarna, neyðarfjarskipta og netöryggis og skal vera ráðgefandi aðili
fyrir yfirvöld þegar almannavarnaástand er yfirvofandi, það stendur yfir og er
afstaðið. Fjarskiptastofa skal jafnframt stuðla að öryggi og viðnámsþrótti
fjarskiptainnviða og samhæfðum viðbrögðum við sérstakar aðstæður. Þegar
almannavarnaástandi hefur verið lýst yfir getur Fjarskiptastofa gefið
fjarskiptafyrirtækjum fyrirmæli um aðgerðir til að tryggja fjarskiptasamband á
tilteknu svæði, svo sem að opnað skuli fyrir reikiþjónustu.“
Markmið laga um fjarskipti nr. 81/2003 er að tryggja hagkvæm og örugg
fjarskipti hér á landi og efla virka samkeppni á fjarskiptamarkaði. Íslenska
ríkið þarf að tryggja eftir því sem unnt er að öllum landsmönnum bjóðist
aðgangur að fjarskiptaþjónustu. Lögin kveða á um að veitendur verði að bjóða
fjarskiptanet og þjónustu af tilteknum lágmarksgæðum fyrir notendur og enn fremur
að fyrirtæki sem bjóða almenna tal- og farsímaþjónustu skuli gera nauðsynlegar
ráðstafanir sem miða að því að almenna tal- og farsímanetið og almenna tal- og
farsímaþjónustan þ.m.t. neyðarþjónusta, rofni ekki.
Reglur um virkni almennra fjarskiptaneta nr. 1222/2007 lýsa
réttindum og skyldum vegna aðgangs fyrir veitendur og aðra notendur að almennum
fjarskiptanetum og vegna boðs um fjarskiptaþjónustu. Reglurnar kveða m.a. á um
að veitandi skuli undirbúa og viðhalda áætlunum og framkvæma ráðstafanir til að
viðhalda öryggi í fjarskiptanetinu, þ.m.t. til að tryggja fullnægjandi
þjónustuframboð og getu til að framkvæma í samræmi við eigin neyðaráætlun.
Reglur um virkni almennra fjarskiptaneta nr. 1222/2007 miða
einnig að því að tryggja raunlæga vernd aðstöðu gegn óæskilegum ytri áhrifum,
þannig að veitendur geti boðið fjarskiptanet og þjónustu með nauðsynlegu öryggi
fyrir notendur á hverjum tíma einnig við neyðarástand. Reglugerðin kveður á um
að fjarskiptafyrirtæki skuli flokka alla aðstöðu á grundvelli þess hversu
mikilvægur eigin netbúnaður í aðstöðunni er talinn vera fyrir almenna
fjarskiptaþjónustu.
Reglur um virkni almennra fjarskiptaneta nr. 1222/2007
fjallar einnig um forgang í farsímanetinu sem skal tryggja þeirri umferð sem
þjónar best almannahagsmunum mestan forgang ef umferð takmarkast af einhverjum
völdum vegna ónógrar flutningsgetu. Farsímafyrirtækið þarf jafnframt að tryggja aðgangsstýringu fyrir tækni- og
stjórnunaraðgerðir í forgangskerfinu, þar með talið varðandi upplýsingar um
áskrifendur sem njóta forgangs sbr. Reglur um vernd upplýsinga í almennum
fjarskiptanetum.
Tetra-kerfið
Tetra-kerfið er stafrænt samskiptanet fyrir neyðarþjónustu á
Íslandi byggt á Tetra-tækni. Tetra-kerfið starfar á landsvísu og auðveldar
skilvirk og örugg samskipti fyrir viðbragðsaðila um allt Ísland.
Auk neyðarþjónustuaðilanna (þ.e. lögreglunnar,
slökkviliða, sjúkraflutninga og björgunarsveita) geta ýmsir samstarfsaðilar
neyðarþjónustunnar, orðið notendur, t.d.:
• Fyrirtæki
sem eiga eða eru rekstraraðilar mikilvægra innviða
• Fyrirtæki
sem bera ábyrgð á samfélagslega mikilvægum verkefnum
• Fyrirtæki
sem veita þjónustu sem skiptir miklu máli fyrir samfélagið
• Fyrirtæki
í eigu ríkis og sveitarfélaga sem bera skilgreinda ábyrgð innan
neyðarviðbúnaðar
Auk þess geta aðrir almennir áskrifendur verið notendur að
Tetra-kerfinu. Aðgerða- og vettvangsstjórnir, samhæfingar og stjórnstöð,
Almannavarnir, lögreglan, slökkvilið, sjúkraflutningar og björgunarsveitir eru
meðal þeirra sem nota Tetra-kerfið.
Fyrst og fremst býður Tetra-kerfið upp á tal í fyrir fram
skilgreindum hópum sem eru skilgreindir innan einstakra eininga, þvert á
stofnanir og landsvæði, í samræmi við sameiginlegar samskiptareglur. Tetra-kerfið
býður einnig upp á símtöl, textaskilaboð, stöðuskilaboð, staðsetningar, kerfi
til að boða viðbragðsaðila og gagnaþjónustu, m.a. fyrir stjórnun
(fjarmælingar).
Tetra-kerfið er byggt eftir sömu meginreglum og almennu
fjarskiptanetin en hafa auk þess viðbótargetu sem er mikilvæg fyrir
viðbragðsaðila í neyðarástandi. Þetta felur m.a. í sér að sending í kerfinu fer
aðeins á þá senda sem þörf er á, þ.e. þar sem viðkomandi talhópur er í hlustun.
Tetra-kerfið hefur verið þróað með eigin innviðum um allt land en er að hluta
háð almennum fjarskiptanetum sem flutningsneti.
Samskiptin í Tetra-kerfinu eru dulkóðuð og grunnstöðvarnar
hafa yfirleitt meiri varaaflsgetu en grunnstöðvar í almennum fjarskiptanetum.
Neyðarlínan hefur sett sér þau öryggismörk fyrir Tetra-kerfið að varaafl sé
tryggt á öllum sendistöðvum fyrir a.m.k. tuttugu og fjórar stundir en það er í
flestum tilvikum gert með endurhlaðanlegum rafhlöðum. Á nítján stöðum er þó að
finna uppsettar varaaflstöðvar sem ýmist koma beint inn eða eru ræstar þegar rafhlöður
tæmast. Auk þess eru díselvélar á mikilvægum stöðum sem geta hlaðið stoðveituna
í mun lengri tíma, eða nokkra sólarhringa.
Innan samfélagslega verkefnisins Fjarskiptanet og
-þjónusta er tvenns konar starfsgeta skilgreind: almenn
fjarskiptaþjónusta (Ecom-þjónustur) og öryggi í almennum fjarskiptum[63].
Almenn
fjarskiptaþjónusta (Ecom-þjónustur)
Geta til að viðhalda aðgangi að fjarskiptaþjónustu
Starfsgetan felur í sér almenn fjarskiptanet og net fyrir
neyðarþjónustu (Tetra-kerfið). Fjarskiptanet eru viðkvæm fyrir tapi á raforku,
skemmdum í köplum og hönnunar- og uppsetningarvillum. Starfsgetan felur einnig
í sér getuna til endurreisnar eins fljótt og auðið er þegar bilun á sér stað.
Almenn fjarskiptaþjónusta er mikilvæg fyrir öryggi íbúanna,
ekki síst í neyðarástandi, þar sem þörf er á hjálp frá heilbrigðisþjónustu eða
öðrum. Þá má heldur ekki að gera lítið úr örygginu sem margir upplifa með því
að vera í sambandi við fjölskyldumeðlimi og aðra nána ættingja í daglegu lífi.
Fyrir fyrirtæki og hið opinbera er aðgangur að almennri fjarskiptaþjónustu í
mörgum tilfellum forsenda þess að viðhalda nauðsynlegri virkni. Þetta á ekki
síst við um atvik sem krefjast hraðrar og samræmdrar úrlausnar.
Bilun í Tetra-kerfinu hefur í för með sér verulegar
áskoranir fyrir lögregluna, heilbrigðisþjónustuna og slökkvilið og
björgunarsveitirnar auk annarra notenda og getur stofnað lífi í hættu.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Dómsmálaráðuneytið
• Fjarskiptafyrirtæki
• Fjarskiptastofa
• Innviðaeigendur
• Samgöngu-
og sveitarstjórnarráðuneytið
• Utanríkisráðuneytið
Tetra-kerfið:
• Dómsmálaráðuneytið
• Neyðarlínan
• Öryggisfjaskipti
Öryggi
í almennum fjarskiptum
Geta til að gæta trúnaðar og friðhelgi í fjarskiptum
Starfsgetan er tengd almennum fjarskiptum um almenn
fjarskiptanet og Tetra-kerfið. Mismunandi undirkerfi og notkunarsvið fyrir
almenn fjarskipti hafa í grundvallaratriðum mismunandi öryggisstig með tilliti
til þess hvaða möguleikar eru fyrir óviðkomandi t.d. til að hlera samskipti.
Starfsgetan gerir ráð fyrir að það öryggisstig sem eigi að viðhalda sé
tæknilega viðurkennt og gildandi dags daglega. Með þessu er ekki sagt að
samþykkja eigi eða sætta sig við óleyfilega hlerun eða meðhöndlun upplýsinga
þar sem óviðkomandi nýta sér veikleika í núverandi kerfum, en styrking öryggis
til að fást við slíka veikleika er utan gildissviðs þessa skjals.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Dómsmálaráðuneytið
• Fjarskiptafyrirtæki
• Fjarskiptastofa
• Innviðaeigendur
• Samgöngu-
og sveitarstjórnarráðuneytið
• Utanríkisráðuneytið
Tetra-kerfið:
• Dómsmálaráðuneytið
• Neyðarlínan
• Öryggisfjarskipti
Samfélagslega verkefnið samgöngur
tengist ábyrgð samfélagsins á virkni og öryggi flutningskerfa. Þau flutningskerfi
sem falla undir þetta samfélagslega verkefni eru (sjá Mynd 18):
• Línukerfi
• Loftferðakerfi
• Siglingakerfi
• Vegakerfi
Mikilvæg löggjöf og fyrirmæli:
•
Lög um almannavarnir
•
Lög um heimild til að stofna opinbert hlutafélag
um uppbyggingu samgönguinnviða á höfuðborgarsvæðinu
•
Lög um hollustuhætti og mengunarvarnir
•
Lög um loftferðir
•
Lög um meðhöndlun úrgangs
•
Lög um ráðstafanir til öryggis við siglingar
•
Lög um Samgöngustofu, stjórnsýslustofnun
samgöngumála
•
Lög um siglingavernd
•
Lög um stjórn fiskveiða
•
Lög um Vegagerðina, framkvæmdastofnun
samgöngumála
•
Lög um varnir gegn mengun hafs og stranda
•
Siglingalög
•
Hafnalög
•
Umferðarlög
•
Vegalög
Mynd 18: Samfélagslega verkefnið samgöngur
Ábyrgð á vegakerfi á Íslandi skiptist milli ríkisins og
sveitarfélaganna. Vegagerðin sér um vegagerð fyrir ríkið á þjóðvegum og er
ábyrg fyrir því að sjá um, skipuleggja, þróa, reka og viðhalda vegum fyrir
notendur og samfélagið almennt.
Samgöngustofa hefur umsjón með ökunámi og ökuprófum auk þess
að annast eftirlit með starfseminni en ökuskírteini eru gefin út á skrifstofu
sýslumanns. Samgöngustofa sér um skráningu ökutækja og eftirlit með
flutningafyrirtækjum. Samgöngustofa hefur eftirlit með öryggiskröfum sem
tengjast innviðum vega og að þær séu uppfylltar af Vegagerðinni. Vegalög nr. 80/2007 og
umferðarlög nr. 77/2019
setja reglur og stuðla að öruggum samgöngum.
Innviðir í loftferðum á Íslandi eru í eigu og rekin af
Isavia sem er sjálfstætt ríkisfyrirtæki. Ábyrgð Isavia felur í sér
flugvallarrekstur, öryggisinnviði og flugöryggisþjónustu fyrir borgaralega
starfsemi og öryggissvæði. Flugmálastjórn hefur eftirlitsheimild og fer með
eftirlit með eftirlitsskyldum aðilum skv. lögum um loftferðir nr. 60/1998. Lögin
stuðla að greiðum og öruggum flugsamgöngum. Flug lýtur einnig víðtækum
alþjóðlegum reglum sem íslenskar reglur eru aðlagaðar eftir, þar sem
flugmálastjórn er einnig eftirlitsaðili.
Borgarlínan er í eigu ríkisins og sveitarfélaganna á
höfuðborgarsvæðinu. Vegagerðin hefur umsjón með Borgarlínunni. Samgöngustofa
er eftirlitsstofnun með Borgarlínunni. [64]
Mikilvæg verkefni sem snúa að siglingum og siglingaþjónustu
tengjast því að tryggja örugga og skilvirka umferð um ströndina og til hafna.
Mikilvæg tæki eru leiðsögukerfi eins og vitar og önnur siglingamerki, hafnsaga
og eftirlit með skipaumferð til að geta greint frávik frá öruggri siglingu.
Samgöngustofa, Vegagerðin og Landhelgisgæslan fara hver á sinn hátt með ábyrgð
á þessum verkefnum. Samgöngustofa fer með stjórnsýslu samgöngumála og annast
eftirlit er varðar flug, siglingar, umferð og öryggiseftirlit með
samgöngumannvirkjum og leiðsögu. Hlutverk Vegagerðarinnar er að þróa og annast
samgöngukerfi á sjó og landi. Meðal þess sem fellur undir löggæslu- og
eftirlitshlutverk Landhelgisgæslunnar á hafi er að fylgjast með því hvort vitar
og önnur siglingamerki eru í lagi.
Hafnirnar eru yfirleitt í eigu eins eða fleiri sveitarfélaga
og í sumum tilfellum skipulögð sem sérstök fyrirtæki. Samgöngustofa ber ábyrgð
á stjórnsýslu vegna íslenskra skipa og áhafna sem og eftirliti með erlendum
skipum sem koma til íslenskra hafna. Siglingar lúta einnig víðtækum alþjóðlegum
reglum. Lög um siglingar og hafnalögin setja reglur og stuðla að öruggum
samgöngum á sjó.
Auk þess sem aðilar þurfa að fara eftir gildandi reglugerðum
hverju sinni, gera reglur í öllum hlutum flutningageirans kröfur til
atvinnufyrirtækja er varða áhættustjórnunarkerfi, sem m.a. segir til um að þeir
ættu að geta greint, metið, stjórnað og fylgt eftir áhættu þannig að áhættan í
rekstrinum sé viðunandi.
Þótt ábyrgðin á innviðum sé aðallega hjá opinberum aðilum
eða fyrirtækjum, þá er flutningastarfsemin sjálf einkum einkarekin.
Umfremd er mismikil í flutningskerfunum sem þýðir að hægt er
að bæta upp bilun í hluta kerfisins með því að nota aðrar leiðir eða aðra
flutningsaðila. Vegkerfið, ásamt siglingakerfinu, er það sem hefur mesta
umfremd. Þjóðvegir, stofnvegir, tengivegir, héraðsvegir, landsvegir og
sveitarfélagavegir mynda tengslanet og komi einhvers staðar til bresta í
innviðum, er oft hægt að flytja umferð þannig að farið sé um aðrar leiðir.
Þetta er þó mjög mismunandi á milli svæða. Í vegakerfinu er einnig mikill
fjöldi smárra og stórra einkaaðila sem bjóða vöru- og farþegaflutninga. Í hinum
kerfunum eru aðilar færri en aðeins innan Borgarlínunnar getur bilun eins aðila
þýtt að flutningsgeta kerfisins stöðvist.
Það er líka ákveðin umfremd milli kerfanna að því leyti að
hinir ýmsu flutningsmátar geta að einhverju leyti komið í staðinn fyrir hvern
annan. Flutningar á vegi geta valdið umfremd ef bilun verður í Borgarlínunni og
að einhverju leyti öfugt. Meðfram ströndinni geta bátar eða ferjur verið lausn
þegar vegir lokast með skriðum eða af öðrum ástæðum. Flugumferð getur að
einhverju leyti komið í stað annarra leiða fyrir umferð á milli landshluta.
Fyrir hraðflutninga fólks og vöru um langar vegalengdir eru
flugsamgöngur þó eini kosturinn en sjóflutningar kunna hins vegar að vera eina
hentuga flutningsleiðin til að flytja mjög þunga hluti eða mikið magn.
Mikilvægasta verkefni Borgarlínunni verða farþegaflutningar á
höfuðborgarsvæðinu en vegakerfið er víða eini samgöngukosturinn. Fólk og vörur
sem nota aðra ferðamáta um lengri vegalengdir er oft einnig háð flutningum á
vegum til og frá umferðarmiðstöðvum, flugstöðvum eða höfnum.
Flugstöðvar og umferðarmiðstöðvar fyrir vöruflutninga og
farþegaflutninga, þar sem nokkrir flutningsmátar mætast, eru sérstaklega
mikilvægir fyrir áreiðanleika flutninganetsins. Áreiðanlegt samgöngunet er
nátengt því hversu mikill traustleiki[65] er innbyggður í hina ýmsu
þætti sem mynda samgöngunetið og því hvaða viðbúnaður er á staðnum og á nærsvæðinu til að takast á við óæskileg atvik.
Viðbúnaður samgangna á Íslandi byggist á samstarfi hins
opinbera og einkaaðila. Í neyð er gott samstarf opinberra yfirvalda, verktaka
og flutningsaðila mikilvægt til að viðhalda nægilegri flutningsgetu.
Flutningssvið Samtaka verslunar og þjónustu er
samstarfsvettvangur fyrirtækja í flutningsþjónustu og er þátttakandi í almennri
umræðu um starfsemi og umhverfi vöruflutningagreinarinnar. Samtök ferðaþjónustunnar
eru hagsmunasamtök allra fyrirtækja sem starfa í ferðaþjónustu og vinna m.a. að
því að innviðir ferðaþjónustunnar styðji við framþróun hennar.
Atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytið ber faglega ábyrgð á
viðbúnaði siglinga. Íslenski kaupskipaflotinn starfar um allan heim og er
einnig mikilvægur fyrir vöru- og farþegaflutninga til Íslands.
Sveitarfélög bera ábyrgð á að greiða fyrir nauðsynlegum og
svæðisbundnum viðbúnaði vegna samgangna í héraði. Í því felst að greina hvaða
krísur geta kallað fram flutningsþarfir, hvaða tegundir flutningaþarfa eiga í
hlut og hvernig hægt er að útbúa viðeigandi skipulag vegna slíkra þarfa. Sem
vegaeigandi og umsjónarmaður almenningssamgangna samhæfir viðkomandi
sveitarfélag viðbrögð vegna samgangna í samvinnu við Vegagerðina,
flutningsaðila og aðra viðbragðsaðila í héraði. Sveitarfélagið ber einnig
ábyrgð á að aðstoða og styðja lögreglustjóra við samhæfingaraðgerðir með
nauðsynlegri faglegri ráðgjöf er varðar
vegi og samgöngur, komi til stærri krísu í héraði.
Samgönguslys eru mikil áskorun fyrir samfélagið. Milli fimm
og tuttugu manns deyja á ári hverju og um eitt þúsund til eitt þúsund og fimm
hundruð manns slasast í umferðinni á Íslandi.[66] Í siglingum og flugi er
tíðni slysa lægri en þegar slys verða eru afleiðingarnar oft umfangsmeiri.
[67] Siglingar
og flug eru einnig frábrugðin umferð á vegum að því leyti að þau eru að mestu í
lokuðu kerfi. Nánast allir íbúar landsins eru aðilar að vegakerfinu en
atvinnumenn gegna ráðandi hlutverki í hinum samgöngukerfunum. Þetta er ein ástæðanna
fyrir því að samþykkjanleg áhætta virðist mismunandi á milli kerfa.
Hluti af innviðauppbyggingu samgangna tengist orkuskiptum og
öryggi og snýr því einnig að því að samgöngur verði háðari stöðugri
rafmagnsafhendingu eftir því sem vélar sem ganga fyrir jarðefnaeldsneyti víkja
fyrir rafmagnsknúnum vélum.
Samgönguöryggi er háð öryggi innviða sem með óverulegum
undantekningum eru í opinberri eigu og öryggi flutningsaðila sem með fáum
undantekningum eru einkareknir. Ríkið samþykkir og hefur eftirlit með flutningsaðilum,
þó í mismiklum mæli og formi, eftir því hvaða flutningskerfi á í hlut.
Innan samfélagslega verkefnisins samgöngur hafa þrenns
konar starfsgetur verið skilgreindar: flutningsgeta; örugg flutningskerfi; öruggar samgöngur.[68]
Flutningsgeta
Geta til að viðhalda virkni í mannvirkjum og kerfum sem eru
nauðsynleg til að mæta þörfum samfélagsins fyrir flutninga
Flutningskerfi eru mjög mikilvæg fyrir virkni samfélagsins.
Skilvirkir fólks- og vöruflutningar eru í grundvallaratriðum mikilvægir fyrir
atvinnulífið og fyrir afhendingaröryggi.
Starfsgetan felur í sér getu til að viðhalda aðstöðu og
kerfum sem nauðsynleg eru til að tryggja fullnægjandi flutningsgetu í
samfélaginu:
• Flutningaleiðir
•
Stjórn eða umferðarstjórnkerfi og umferðarstjórnstöðvar
(þ.m.t. hafnsaga)
• Umferðamiðstöðvar
Með nægjanlegri flutningsgetu er átt við getu til að flytja
vörur og einstaklinga eins og nauðsynlegt er hverju sinni til að tryggja að
hægt sé að viðhalda samfélagslega mikilvægum verkefnum og grunnþörfum íbúa.
Við hefðbundnar aðstæður er hlutverk
yfirvalda að sjá til þess að innviðir í samgöngum séu virkir og greiðfærir en
flutningunum sjálfum er aðallega sinnt af aðilum á markaði.
Starfsgetan felur einnig í sér getu til að skipuleggja
flutninga í neyðarástandi eða ef upp koma óæskilegir atburðir þar sem ekki er
hægt að viðhalda aðgangi að flutningatækjum og nægjanlegri þjónustu á
markaðnum. Í slíkum aðstæðum getur einnig verið nauðsynlegt að veita undanþágur
frá gildandi reglum sem tengjast notkun og notendum flutningatækja.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Einkareknir
aðilar
• Hafnareigendur
• Isavia
• Landhelgisgæsla
Íslands
• Ríkisfyrirtæki
• Samgöngu-
og sveitarstjórnarráðuneytið
• Samgöngustofa
• Sveitarfélög
• Vegagerðin
Örugg
flutningskerfi
Geta til að fylgjast með innviðum og stjórna umferð til að
viðhalda viðunandi öryggisstigi
Starfsgetan felur í sér stjórnun og eftirlit með öllum
flutningskerfum: vegakerfi, flugvöllum og íslenskri lofthelgi og höfnum. Í
þessum kerfum er mismunandi hve mikil stýring og vöktun er viðhöfð en hún er
umtalsvert umfangsmeiri í loftferðakerfinu en fyrir siglingar og umferð á
vegum. Samþykktarmörk áhættu eru einnig mismunandi. Brestir í stýringu og
vöktun í loftferðakerfinu hafa í för með sér óásættanlega áhættu á slysum sem leiðir
til þess að umferð er stöðvuð en það sama á ekki við um hin umferðarkerfin. Starfsgetan
tengist því að viðhalda öryggisstigi sem er í samræmi við reglur
eftirlitsyfirvalda, þ.m.t. kröfur um öryggisstjórnunarkerfi sem getur einnig
náð yfir áhættu sem ekki tengist atriðum er varða kröfur í regluverkinu.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Byggingarfulltrúar
• Dómsmálaráðuneytið
• Einkarekendur
• Flugafgreiðsluaðilar
• Flugfélög
• Flugmálastjórn
• Hafnareigendur
• Húsnæðis-
og mannvirkjastofnun
• Isavia
• Landhelgisgæsla
Íslands
• Ríkisfyrirtæki
• Samgöngu-
og sveitarstjórnarráðuneytið
• Samgöngustofa
• Skatturinn
• Skipulagsstofnun
• Slysavarnafélagið
Landsbjörg
• Slökkvilið
• Sveitarfélög
• Umhverfisstofnun
• Vaktstöð
siglinga
• Veðurstofa
Íslands
• Vegagerðin
Öruggar
samgöngur
Geta til að viðhalda viðunandi öryggisstigi við flutning sem
getur orsakað stór slys
Starfsgetan felur í sér öryggi í flutningafyrirtækjum þar
sem flutningur eða farmur getur orsakað stór slys: flugfélög, skip og
almennings- og vöruflutningar með þungum ökutækjum. Með viðunandi öryggisstigi
er átt við öryggisstig sem er í samræmi við reglur eftirlitsyfirvalda, þ.m.t.
kröfur um öryggisstjórnunarkerfi sem geta greint áhættu sem ekki tengist
atriðum er varða kröfur í regluverkinu.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Almannavarnir
• Atvinnuvega
og nýsköpunarráðuneytið
• Dómsmálaráðuneytið
• Flugmálastjórn
• Flutningafyrirtæki
• Landhelgisgæsla
Íslands
• Samgöngu-
og sveitarstjórnarráðuneytið
• Samgöngustofa
• Veðurstofa
Íslands
• Vegagerðin
Samfélagslega verkefnið gervihnattaþjónusta
samanstendur af þjónustu sem hefur margs konar notkun en á það sameiginlegt að
vera afhent með gervihnöttum. Gervihnöttur er manngert tæki eða hlutur sem er á
sporbraut um jörðina. Gervihnettir bera farm sem þjónar ýmsum tilgangi og eru
settir í brautir sem eru aðlagaðar að tilgangi hnattarins. Gervihnöttur getur
haft farm fyrir jarðkönnun, leiðsögukerfi, samskipti eða vísindarannsóknir eða
sambland af þeim.
Mikilvæg
löggjöf og fyrirmæli: Lög um fjarskipti
•
EES-samningurinn, viðauki XIV
•
Lög um Fjarskiptastofu
•
Lög um öryggi net- og upplýsingakerfa mikilvægra
innviða
•
Reglugerð um rekstur radíóstöðva
Mynd 19: Samfélagslega verkefnið gervihnattaþjónusta
Áskoranir vegna öryggis er varða gervihnattaþjónustur hafa
nokkrar hliðar fyrir íslensk yfirvöld:
• Hlutverkið
sem gervihnattaþjónustan gegnir veldur í mörgum tilfellum því að nauðsynlegt er
að tryggja samfellu í henni og einblína á viðkvæmni samfélagsins fyrir tapi eða
truflun á merkjum frá gervihnetti
• Margar
mikilvægar þjónustur og afhendingar eru háðar gervihnattaþjónustu
• Öryggi
jarðstöðva sem eru staðsettar á íslensku yfirráðasvæði
Gervihnattaþjónusta er flokkuð eftir notkunarsviði. Algeng
skipting er samskipti, leiðsögukerfi og athuganir en
gervihnettir geta einnig haft önnur verkefni. Hér á eftir fylgir lýsing á
þremur mikilvægustu tegundum þjónustugerðanna og mikilvægustu
gervihnattaáætlunum sem Ísland tekur þátt í.
Samskiptagervihnettir eru hannaðir til sendingar sjónvarps,
símtala, gagna, breiðbandsþjónustu o.fl. sem er mikilvægasta notkunarsvið
gervihnatta fyrir viðskiptalífið. Gervihnattasamskipti geta gegnt mikilvægu
hlutverki við að tryggja líf og heilsu sem og endurreisn mikilvægra verkefna
þegar hlutar kerfa á jörðu niðri eru settir úr leik, svo sem í óveðri, flóðum
og skriðum. Margir viðbragðsaðilar eru einnig með Iridium-gervihnattasíma
sem varalausn í neyðarástandi. Þetta er bandarískt kerfi sem íslensk yfirvöld
hafa takmörkuð áhrif á. Farsímanotendur á norðurhluta norðurslóða hafa um
þessar mundir enga aðra samskiptamöguleika en gervihnattasímtöl og lághraða
gagnasamskipti.
Gervihnattaleiðsögn felur í sér stöðuákvörðun með merkjum
frá gervihnöttum á braut um jörðina. Gervihnattaleiðsögn er upphaflega þróuð í
hernaðarlegum tilgangi en er notuð bæði í siglingum og vegakerfi sem og í
auknum mæli í loftferðum. Að auki er
fjöldi annarra mikilvægra notkunarmöguleika fólginn í staðsetningu með
gervihnetti. Leiðsögugervihnettir senda einnig tímamerki sem eru mikilvæg í
mörgum greinum, þ.á m. Í fjármála-, orku- og upplýsingatæknigeirunum.
Bandaríska GPS-kerfið[69] sinnir þörfum Evrópu fyrir
gervihnattaleiðsöguþjónustu en það er hernaðarkerfi sem evrópsk stjórnvöld hafa
ekki yfirráð yfir. Hins vegar hefur evrópska Galileo-kerfið
verið í þróun og er sjálfstætt, alþjóðlegt gervihnattaleiðsögukerfi á sama hátt
og bandaríska GPS-kerfið og önnur rússnesk og kínversk kerfi. Galileo er kerfi sem er undir borgaralegri stjórn og átti
að vera að fullu virkt árið 2020. Dags daglega eru jarðkönnunargervihnettir
mikilvægastir í veðurspám en í alþjóðlegu loftslagssamstarfi eru það gögnin frá
þessum gervihnöttum sem mynda einnig mikið af grunngögnunum sem notuð eru.
Samstarf veðurgervihnatta er í gegnum samtökin EUMETSAT sem hafa aðalstöð sína
á Svalbarða. Evrópska geimvísindastofnunin (ESA) og ESB hafa í sameiningu hafið
smíði fjölda gervihnatta sem munu mynda Copernicus,
vöktunaráætlun Evrópusambandsins, sem hefur það verkefni að vakta stöðu
umhverfisins á landi, sjó og lofti og stuðla um leið að bættu öryggi jarðarbúa.
Ísland hefur fullan aðgang að þjónustunum og upplýsingum um stöðu og þróun
ýmissa umhverfisþátta, svo sem á sviðum sjávar, andrúmslofts, náttúruvár, landnotkunar og loftslagsbreytinga.
Íslensk yfirvöld og fyrirtæki hafa ekki tækifæri til að
takast á við veikleika í kerfum sem þau eiga ekki. Þess í stað verður að vinna
í gegnum alþjóðastofnanir og tvíhliða gagnvart kerfiseigendum til að efla
afhendingaröryggi í kerfunum.
Landmælingar Íslands eru fulltrúar Íslands í Copernicus-vöktunaráætlun Evrópusambandsins og
Almannavarnir eru fulltrúar Íslands í Copernicus EMS (e.
Emergency Management Services).
Almannavarnir og Landmælingar Íslands eru fulltrúar Íslands í KRIS-GIS sem er
samstarf almannavarnastofnana, kortagerðarstofnana og löggæslustofnana um
notkun landupplýsinga í neyðarstjórnun en sá vettvangur er notaður til að
stilla saman kröfur til Copernicus EMS-kerfisins.[70]
Isavia er undirverktaki hjá fyrirtækinu sem framkvæmdastjórn
Evrópusambandsins valdi til að sjá um rekstur EGNOS-kerfisins fyrir sína hönd.
Fyrirtækið, The European Satellite Services Provider, eða ESSAP SAS, er franskt fyrirtæki í einkaeigu.
Ísland er fullgildur aðili að EUMETSAT, evrópsku
veðurtunglastofnuninni, en Veðurstofa Íslands sér um aðkomu Íslands að
stofnuninni.
Landupplýsingar sem fást frá gervihnattamyndum, t.d. er
varða aflögun vegna aðdraganda eldgosa, eru mikilvæg viðbót við þær
upplýsingar sem vöktunarkerfi á Íslandi gefa um breytingar sem geta verið
undanfari náttúruhamfara.
Samgöngu- og sveitarstjórnarráðuneytið sér um að samræma
borgaralega stefnu í fjarskiptamálum sem einnig felur í sér
gervihnattaleiðsögn. Í gegnum Fjarskiptastofu ber samgöngu og
sveitarstjórnarráðuneytið ábyrgð á tíðnistjórnun, þ.m.t. tíðni sem gervihnettir
nota og fyrir leyfi á stofnun og rekstri jarðstöðva. Þessu er stjórnað af
reglugerð um rekstur radíóstöðva.
Fyrir samfélagslega verkefnið gervihnattaþjónusta
hefur ein starfsgeta verið skilgreind: gervihnattaþjónusta.
Gervihnattaþjónusta
Geta til að tryggja öryggi við afhendingu þjónustu sem
byggist á gervihnöttum til Íslands
Starfsgetan er tengd við störf íslenskra yfirvalda í
alþjóðlegum stofnunum og með tvíhliða samskiptum til að gæta íslenskra hagsmuna
sem tengjast staðsetningar- og leiðsöguþjónustu, jarðkönnunarþjónustu og
fjarskiptaþjónustu. Starfsgetan felur einnig í sér að viðhalda samfellu og
öryggi jarðstöðva fyrir gervihnattaþjónustu á íslensku yfirráðasvæði.
Mikilvægi þjónustu af þessu tagi er vaxandi fyrir samfélagið
og brestir eða tap á þjónustunni hefur miklar afleiðingar fyrir fjölda
samfélagslega mikilvægra verkefna. Þetta á t.d. við um viðbragðs- og
björgunaraðila, veðurþjónustu, fjármálageirann, orkugeirann og flug.
Gervihnattamerki eru einnig notuð í auknum mæli af íbúum til leiðsagnar, bæði á
landi og á sjó, sem og við móttöku merkja frá útvarps og sjónvarpsgervihnöttum.
Mikilvægi innviða vegna gervihnattaþjónustu á íslensku
yfirráðasvæði er mismikið en eðlilegt er að líta á þá sem hluta af heild þar
sem mikilvægt er að allir íslenskir aðilar uppfylli öryggisskuldbindingar
sínar til jafns við aðra þátttakendur í samstarfsnetinu.
Auk þess að þjónusta gervihnetti eru sumar jarðstöðvar
mikilvægar vegna þess að þær sinna úrvinnslu gagna frá gervihnöttum og miðla
til notenda.
Ísland hefur gert langtímasamninga er varða geimstarfsemi
við aðrar þjóðir þar sem samfella í rekstri mannvirkja á íslensku
yfirráðasvæði er forsenda þess að uppfylla skyldur Íslendinga.
Ábyrgð og hlutaðeigandi aðilar:
• Aðilar
á markaði
• Almannavarnir
• Atvinnuvega
og nýsköpunarráðuneytið
• Dómsmálaráðuneytið
• Fjarskiptastofa
• Landmælingar
Íslands
• Landhelgisgæsla
Íslands
• Menntamálaráðuneytið
• Samgöngu-
og sveitarstjórnarráðuneytið
• Utanríkisráðuneytið
• Veðurstofa
Íslands
Almannavarna- og öryggismálaráð. (2015). Stefna í
almannavarna- og öryggismálum ríkisins 2015–2017. Sótt 02.02.2021 af https://www.almannavarnir.is/wp-content/uploads/2016/05/Almannavarnastefnan.pdf
Almannavarnir. (2017). LEIÐBEININGAR UM STÖRF
ALMANNAVARNANEFNDA. Sótt af https://www.almannavarnir.is/utgefid-efni/leidbeiningar-um-storf-almannavarnanefnda/?wpdmdl=22940
Alþingi. (2015-2016). Tillaga til þingsályktunar um
þjóðaröryggisstefnu fyrir Ísland. Þingskjal 389-327. mál. Sótt af https://www.althingi.is/altext/145/s/0389.html
Alþingi. (2007-08). Frumvarp til laga um breytingu á
raforkulögum, nr. 65/2003, með síðari breytingum. Þingskjal 130 -129. mál.
Sótt af https://www.althingi.is/altext/135/s/0130.html?fbclid=IwAR1JnwFDNH_Ss769XLRRUHpXB8NWCTxml6j9mlNcuH2bsRByRDZMj96SC14
Björn Bjarnason. (2020). NORDIC FOREIGN AND SECURITY
POLICY 2020. Sótt af https://www.stjornarradid.is/library/02-Rit--skyrslur-og-skrar/NORDIC_FOREIGN_SECURITY_POLICY_2020_FINAL.pdf
Borgarlínan. (e.d.). Breið samvinna. Sótt 03.05.2021 af
https://borgarlinan.is/um-okkur
DSB. (2016). Samfunnets
kritiske funksjoner. Hvilken funksjonsevne må samfunnet opprettholde
til enhver tid? Sótt
02.02.2021 af https://www.dsb.no/globalassets/dokumenter/rapporter/kiks-2_januar.pdf
Guðmundur Birkir Guðmundsson. (2018). Lögreglusamþykktir.
Lagastoð ákvæða lögreglusamþykkta og reglugerðar um lögreglusamþykktir (meistararitgerð).
Sótt af http://hdl.handle.net/1946/29981
Hagstofa Íslands. (e.d.). Heildarnotkun
orku eftir uppruna 1940 – 2020. Sótt af http://px.hagstofa.is/pxis/pxweb/is/Umhverfi/Umhverfi__4_orkumal__2_framleidslaognotkun/IDN02102.px/?rxid=8e49a201-e833-486e-906d-74c6165dbadd
Halldór G. Pétursson. (2006). Hrun- og skriðuhætta úr
bökkum og brekkum á nokkrum þéttbýlisstöðum. Sótt af
https://rafhladan.is/bitstream/handle/10802/4243/NI-06016.pdf?sequence=1
Heilbrigðis- og tryggingarmálaráðuneytið. (1998). Forgangsröðun
í heilbrigðismálum – Niðurstöur nefndar um
forgangsröðun. Sótt af
https://rafhladan.is/bitstream/handle/10802/7493/Forgangsrodun_i_heilbrigdismalum_2__1998.pdf?sequence=1
Hagen, J., Fridheim,H.
(2005). Hvad er kritisk
infrastruktur? FFI/Notat
2005/00363 (Viðauki við NOU 2006:6). Sótt af https://www.regjeringen.no/no/dokumenter/nou-2006-6/id157408/sec4
Hörður Þór Sigurðsson og Þórður Arason. (2006). Könnun á
hættu vegna ofanflóða í þéttbýli á Íslandi. Sótt
af https://www.vedur.is/media/vedurstofan/utgafa/greinargerdir/2006/06020.pdf
Maslow, Abraham. (1943). A Theory of Human Motivation. Sótt
af https://psycnet.apa.org/record/1943-03751-001
Náttúrufræðistofnun. (e.d.). Eldgosavá. Sótt af
https://www.ni.is/jord/natturuva/eldgosava
Norges offentlige
utredninger (NOU). (2006). Når
sikkerheten er viktigst. Beskyttelse av landets kritiske infrastrukturer og kritiske samfunnsfunksjoner. Sótt 02.02.2021 af https://www.regjeringen.no/contentassets/c8b710be1a284bab8aea8fd955b39fa0/no/pdfs/nou200620060006000dddpdfs.pdf
Orkustofnun. (2012). Skömmtun raforku dreifiveitna. Sótt 30.04.2021 af
https://orkustofnun.is/gogn/Raforkueftirlit/Skommtun_raforku.pdf
Orkustofnun. (2015). Íslenska raforkukerfið. Viðauki 87
af 92 við skýrslu Orkustofnunar OS-2015/04. Virkjunarkostir til umfjöllunar í
3. áfanga rammaáætlunar. Sótt 29.04.2021 af
https://orkustofnun.is/gogn/Skyrslur/OS-2015/OS-2015-04-Vidauki-87.pdf
Orkustofnun. (2020). Raforkuöryggi. Viðbúnaður, viðbrögð
og neyðarstjórnun - tillögur frá Orkustofnun. Sótt af https://www.stjornarradid.is/library/04-Raduneytin/ForsAetisraduneytid/Innvidir-2020/Orka/Orkustofnun.pdf?fbclid=IwAR2KnJZBCEyH6AvkuLcECpzFYEjyRVap9dfm90vp7PsbWuGFwTfrR0z0wGE
Ríkissaksóknari. (e.d.). Um
ákæruvaldið. Sótt af
https://www.rikissaksoknari.is/um-akaeruvaldid/um-akaeruvaldid
Samband íslenskra bankamanna. (2006). Orðasafn SÍB. Sótt
28.04.2021 af https://ssf.is/wp-content/uploads/2013/03/SIB-or%C3%B0asafn-endanlegt-0207_873208808.pdf
Samgöngustofa. (e.d.). Um
slysaskrá. Sótt 03.05.2021 af
https://www.samgongustofa.is/umferd/tolfraedi/umferdarslys/um-slysaskra
Samorka. (e.d.). Hitaveitur.
Sótt 30.04.2021 af https://www.samorka.is/hitaveitur/
Samtök iðnaðarins. (2019). Íslensk raforka, Ávinningur
og samkeppnishæfni. Sótt 29.04.2021 af https://www.si.is/media/_eplica-uppsetning/SI_Islensk-raforka-avinningur-og-samkeppnishaefni_skyrsla2019.pdf
Samtök iðnaðarins og Félag ráðgjafarverkfræðinga. (2021). Innviðir
á Íslandi. Ástand og framtíðarhorfur. Sótt af https://www.si.is/innvidir-a-islandi/vatnsveitur/
Seðlabanki Íslands. (2017). Peningamál. Sótt af https://www.sedlabanki.is/library/Skraarsafn/Peningamal/2017/Mai-2017/Peningamal_2017_2.pdf
Stjórnarráð Íslands, Dómsmálaráðuneytið. (2019). Löggæsluáætlun
fyrir árin 2019-2023. Sótt af https://www.stjornarradid.is/library/01--Frettatengt---myndir-og-skrar/DMR/L%C3%B6gg%C3%A6slu%C3%A1%C3%A6tlun%20.pdf
Stjórnarráð Íslands. (2020)1. Greinargerð með
ábendingum vegna afleiðinga óveðurs í desember 2019. Áfangaskýrsla. Sótt
03.05.2021 af https://www.stjornarradid.is/library/04-Raduneytin/ForsAetisraduneytid/Innvidir-2020/Fjarskipti/P%C3%B3st-%20og%20fjarskiptastofnun%20-%20%C3%A1fangask%C3%BDrsla.pdf
Stjórnarráð Íslands. (2020)2. Matvælastefna
fyrir Ísland til ársins 2030. Sótt af https://www.stjornarradid.is/library/01--Frettatengt---myndir-og-skrar/ANR/KThJ/Matv%c3%a6lastefna_v17.pdf
Stjórnarráð Íslands. (2020)3.
Orkustefna fyrir Ísland. Sótt af https://www.stjornarradid.is/verkefni/audlindir/orkumal/orkustefna-fyrir-island/?fbclid=IwAR1AEbg80Ye6kMk3i5ZopF6LoAx9k7MOOLM5djrQaX48cpCVyme8UYSdEKo
Stjórnarráð Íslands, Atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytið.
(2020). Sjálfbær orkuframtíð. Orkustefna til ársins 2050. Sótt af
https://www.stjornarradid.is/library/01--Frettatengt---myndir-og-skrar/ANR/Orkustefna/200327%20Atvinnuvegaraduneytid%20Orkustefna%20A4%20V5.pdf
Stjórnarráð Íslands, Dómsmálaráðuneytið. (2019). Löggæsluáætlun
fyrir árin 2019 – 2023. Sótt af https://www.stjornarradid.is/library/01--Frettatengt---myndir-og-skrar/DMR/L%C3%B6gg%C3%A6slu%C3%A1%C3%A6tlun%20.pdf
Stjórnarráð Íslands, Dómsmálaráðuneytið. (2021). Stefna
stjórnvalda í almannavarna og öryggismálum. Sótt af https://www.stjornarradid.is/library/01--Frettatengt---myndir-og-skrar/FOR/Fylgiskjol-i-frett/Stefna%20stj%C3%B3rnvalda%20%C3%AD%20almannavarna-%20og%20%C3%B6ryggism%C3%A1lum.pdf
Stjórnarráð Íslands, Forsætisráðuneytið. (2020). Kynning
átakshóps um uppbyggingu innviða. Sótt 02.02.2021 af https://www.stjornarradid.is/lisalib/getfile.aspx?itemid=1bbd85db-59a4-11ea-945f-005056bc4d74
Stjórnarráð Íslands, Forsætisráðuneytið. (2020). UPPBYGGING
INNVIÐA Aðgerðir vegna fárviðris og önnur innviðauppbygging. Sótt
02.02.2021 af https://www.stjornarradid.is/library/04-Raduneytin/ForsAetisraduneytid/Innvidir-2020/%c3%81taksh%c3%b3pur%20-%20a%c3%b0ger%c3%b0al%c3%bdsingar%20(ID%20139546)%20web.pdf
Stjórnarráð Íslands, Utanríkisráðuneytið. (2009). Áhættumatsskýrsla
fyrir Ísland, Hnattrænir, samfélagslegir og hernaðarlegir þættir. Sótt
02.02.2021 af https://www.stjornarradid.is/media/utanrikisraduneyti-media/media/Skyrslur/Skyrsla_um_ahattumat_fyrir_Island_a.pdf
Stjórnarráð Íslands, Utanríkisráðuneytið. (2011). Varnarmálalög.
Sótt af
https://www.stjornarradid.is/verkefni/utanrikismal/oryggis-og-varnarmal/varnarmalalog/
Umhverfisstofnun. (2018). Stöðuskýrsla fráveitumála 2018.
Sótt af https://ust.is/library/sida/haf-og-vatn/St%c3%b6%c3%b0usk%c3%bdrsla_2018_loka%c3%batg%c3%a1fa.pdf
Umhverfisstofnun.
(2019). Loftgæði á Íslandi. Umhverfisvísar, vöktun og uppsprettur. Sótt
28.04.2021 af https://ust.is/library/Skrar/Einstaklingar/Loftgaedi/Loftg%C3%A6%C3%B0i%20%C3%A1%20%C3%8Dslandi%20-%20umhverfisv%C3%ADsar,%20v%C3%B6ktun%20og%20uppsprettur%202019.pdf
Þjóðaröryggisráð. (2018). Skýrsla þjóðaröryggisráðs um framkvæmd
þjóðaröryggisstefnu fyrir Ísland. Sótt 02.02.2021 af https://www.stjornarradid.is/library/02-Rit--skyrslur-og-skrar/Sk%C3%BDrsla%20%C3%BEj%C3%B3%C3%B0ar%C3%B6ryggisr%C3%A1%C3%B0s%20.pdf
Þjóðaröryggisráð. (2021). Skýrsla þjóðaröryggisráðs um mat á ástandi
og horfum í þjóðaröryggismálum. Sótt
30.11.2021 af https://www.stjornarradid.is/library/02-Rit--skyrslur-og-skrar/Matsskyrsla(INT)_07.05.21.pdf
Þjóðaröryggisráð. (2021). Skýrsla þjóðaröryggisráðs um framkvæmd
þjóðaröryggisstefnu fyrir Ísland á tímabilinu 2019-2020. Sótt 30.1.2021 af https://www.stjornarradid.is/library/02-Rit--skyrslur-og-skrar/Skyrsla_THOR_280921.pdf
VIÐAUKI 1:
MIKILVÆGIR
INNVIÐIR
Skýrslan er byggð á skilgreiningum sem norski starfshópurinn
Infrastrukturutvalget vann í tengslum við
vinnu við NOU 2006: 6 Når sikkerheten er viktigst. Lykilskilgreiningar þeirrar skýrslu eru
eftirfarandi:
Mikilvægir innviðir eru sú aðstaða og þau kerfi sem
nauðsynleg eru til að viðhalda eða endurheimta mikilvægar aðgerðir
samfélagsins.
Samfélagslega mikilvæg verkefni eru þau verkefni sem eru
nauðsynleg til að ná að uppfylla grunnþarfir samfélagsins og öryggistilfinningu
íbúa. [71].
Grunnþarfir eru skilgreindar sem matur, vatn, hiti,
öryggi o.þ.h.
Samkvæmt þessari skilgreiningu eru innviðir áþreifanleg
stærð sem hægt er að snerta og skynja og inniheldur því ekki þætti sem eru óhlutbundnir og félagslegir, eins og skipulag, ferli og
venjur o.s.frv.[72] Þetta er
frábrugðið því hvernig hugtakið er oft notað á alþjóðavettvangi og einnig
stundum í norsku umræðunni. Það má líka færa rök fyrir því að „Infrasturkturutvalget“ hafi ekki verið fullkomlega trú
sinni eigin skilgreiningu á hugtakinu í NOU 2006: 6.
Skilgreiningin sem starfshópurinn Infrastrukturutvalget
notar gæti þó einnig verið of víðtæk til að hún sé að fullu nothæf sem
upphafspunktur fyrir umræðu um öryggi tæknilegra kerfa sem skipta máli fyrir
öryggi almennings. Öll samfélagsleg verkefni eru háð „aðstöðu og kerfum“ til að
viðhalda rekstri. Samfélagslega verkefnið heilsa og umönnun er t.d. háð
innviðum eins og byggingum, lækningatæknibúnaði (röntgenmyndum, skönnum,
rannsóknarstofubúnaði o.s.frv.), sjúkrabílum, búnaði á hverju sjúkrahúsi til
þvotta og sótthreinsunar o.s.frv. Fyrir stjórnun sjúkrahússins eru þeir
innviðir sem hér eru taldir mikilvægir og krefjast mikillar athygli en þeir eru
varla svo mikilvægir fyrir samfélagið að þeir ættu að vera með í áhersluþáttum
stjórnvalda.
Hér þykir slík nákvæm nálgun á hugtakið mikilvægir
innviðir samt máli vegna þess að styrk í samfélagslega mikilvægum verkefnum
verður að byggja upp frá grunni með því að hvert einstakt fyrirtæki kortleggi
sína viðkvæmni og framkvæmi úrbætur til að draga úr þeim, auk þess að hafa
áætlanir um hvernig eigi að viðhalda eðlilegum rekstri ef bilun verður í
innviðum eða aðföngum.
Hins vegar verður nálgun stjórnvalda að hugtakinu mikilvægir
innviðir að vera önnur. Áhersla þeirra verður að vera á innviði sem geta
verið mikilvægir út frá samfélagslegu sjónarhorni, þ.e. innviði sem við bilun
eða bresti getur valdið krísuástandi í samfélaginu, hvort sem það er í nærsamfélagi, hluta af landinu eða á öllu landinu. Þá er
mikilvægt að einbeita sér að því sem hægt er að lýsa sem innviðakerfi, þ.e. innviðir
sem mynda net sem afhendir vöru eða þjónustu til mikils fjölda viðtakenda og
þar sem brestir eða bilun getur því haft víðtækar afleiðingar.
Frá slíku sjónarhorni verður mat á mikilvægum innviðum að
byggja á tæknibúnaði og kerfum sem eru tengd samfélagslegum verkefnum í flokkinum virkni samfélagsins sem og verkefninu upplýsingatækni
í þessari skýrslu.
Hér að neðan er einfalt og almennt yfirlit yfir hvaða
innviðum þessi verkefni eru háð:
|
|
Kerfi og skrár, einkum þau sem flokkuð eru sem sameiginlegir
hlutar á landsvísu
|
|
|
Framleiðsluaðstaða, dreifing, flutningskerfi, verslanir
|
|
|
Hafnaraðstaða, birgðastöðvar, bensínstöðvar
|
|
|
Vatnsveitur, hreinsistöðvar, dælur, hæðartankar, lagnir
og heimtaugar
|
|
|
Fjárhagslegir innviðir
|
|
|
Virkjanir, spennar, orkukerfi
o.s.frv.
|
|
|
Hitaveitukerfi, dælustöðvar, lagnir og heimtaugar
|
|
|
Grunnnet, svæðisnet, aðgangsnet, rofar
|
|
|
Vegakerfi, línur, hafnir, flugstöðvar, umferðarstjórnunarkerfi
|
|
|
Gervihnettir, jarðstöðvar
|
Þetta er yfirlit yfir hvað eru mikilvæg innviðir á
landsvísu.
NOU 2006: 6 lýsir þeim forsendum sem geta legið til
grundvallar mati á mikilvægi innviða. Viðmiðin eru þrjú: hvað er háð þeim,
valkostir og þétt tenging.
Mynd 20: Líkan
til að meta mikilvægi innviða (úr NOU 2006: 6 Når
sikkerheten er viktigst)
Með mati á hvað er háð þeim er átt við að kortleggja þurfi
hvaða samfélagslegu verkefni verða fyrir áhrifum af tapi á innviðum og hvaða
afleiðingar það muni hafa, til að koma til móts við grunnþarfir íbúanna (og
hversu stór hluti íbúanna verður fyrir áhrifum). Því meiri sem afleiðingarnar
eru, þeim mun mikilvægari eru innviðirnir.
Með valkostum er hér átt við það sem oft er kallað umfremd
(e. redundancy) í samhengi við áhættustjórnun.
Mat á umfremd tekur útgangspunkt í skoðun á því hvaða aðrar lausnir eru
mögulegar ef innviðir bila. Þetta getur verið innri umfremd, þar sem annað
undirkerfi eða búnaður getur tekið við ef bilun verður, eða ytri umfremd þar
sem annað kerfi getur tekið yfir alla eða stóra hluta af virkninni sem tapast.
Rúta í staðinn fyrir flug er einfalt dæmi um seinni lausnina.
Þétt tenging er viðmið sem tekið er frá Charles Perrow: Normal Accidents. Living with High Risk Technologies (1999).
Perrow benti á að kerfi væru misjafnlega viðkvæm
fyrir villum og atvikum. Þétt tengt kerfi einkennist af því að ein bilun getur
fljótt breiðst út til annarra hluta kerfisins og sett það úr leik.
Flugumferðarstjórn er dæmi um þetta. Bilun í samskiptakerfi
Flugumferðarstjórnar gæti t.d. þegar í stað leitt til að flugvélar þurfi að
taka á sig sveig framhjá íslenska flugstjórnarsvæðinu.
Mismunandi mikilvægi er tengt innviðum á bak við
samfélagslegu verkefnin í flokknum virkni samfélagsins. Það flækir
myndina að það hvað er háð innviðunum og umfremd í kerfum getur verið
mismunandi eftir stöðum. Vegakerfið er t.d. yfirleitt með mikla umfremd. Hægt
er að komast að flestum stöðum á landinu um aðrar leiðir og að minnsta kosti
með öðrum samgönguleiðum (t.d. með báti). Engu að síður eru leiðir sem þjóna
miklum fjölda íbúa sem hafa litla umfremd og þar sem truflun getur haft miklu
meiri afleiðingar. Þetta á t.d. við um þjóðveg 1 milli Reykjavíkur og
Hafnarfjarðar og þjóðveg 1 austur af Hveragerði. Sama gildir bæði um dreifingu
á heitu vatni og rafmagni og rafræn samskipti. Sumir hlutar kerfisins eru
mikilvægari en aðrir vegna þess að fyrirtæki sem vinna samfélagslega mikilvæg
verkefni eru háð þeim, eða vegna þess að umfremdin á
viðkomandi sviði er lítil (eða sambland af hvoru tveggja).
Mat á því hvað eru mikilvægir innviðir þarf því að gera af
þeim yfirvöldum eða fyrirtækjum sem þekkja viðkomandi innviði best. Slíkt mat
er hægt að gera á mismunandi stigum: á þjóðhagsstigi fyrir kerfi í heild (rafmagnsdreifikerfi,
fjarskiptakerfi o.s.frv.) Eða á örstigi (hvaða innviðum er spítalinn háður?)
Eða á stigi sem liggur milli þeirra. Það að borin séu
kennsl á hvað eru mikilvægir innviðir er innifalið sem eðlileg frekari þróun á
því að greina mikilvægu verkefnin í samfélaginu sem gert er í þessari skýrslu
og þarf að gera með greiningum á því hvað er háð hverju þegar kemur að hinum
ýmsu starfsgetum. Ábyrgðin á þessu þarf að vera hjá stofnunum, í
sveitarfélögunum og í hverri samfélagslega mikilvægri starfsemi.
VIÐAUKI
2:
MIKILVÆG AÐFÖNG – MÖGULEG UPPSPRETTA VIÐKVÆMNI
Í skýrslu DSB frá árinu 2012 var gerður greinarmunur á samfélagslega
mikilvægum verkefnum og mikilvægum almennum aðföngum þar sem
síðarnefndi flokkurinn innihélt mestalla þjónustu sem byggir á innviðum sem
samfélagið er háð. Þetta náði t.d. til dreifingar á heitu vatni og rafmagni,
rafrænna samskipta, flutninga o.s.frv.
Þó hugtakið aðföng sé einnig notað í þessari skýrslu
var ákveðið að nota hugtakið ekki sem sérstakan flokk í yfirliti yfir
samfélagslega mikilvæg verkefni. Fyrir því eru tvær ástæður: Í fyrsta lagi litu
margir á aðgreiningu á milli samfélagslega mikilvægs verkefnis og mikilvægra
aðfanga sem óþarflega flókna; í öðru lagi útiloka flokkarnir tveir ekki
hvor annan. Með öðrum orðum, sum verkefni voru bæði samfélagslega mikilvæga
verkefni og aðföng. Þetta þýddi að sumir þættir voru taldir upp tvisvar en
þessari tvíhyggju var ekki komið eins vel á framfæri fyrir aðra þætti.
Nokkrir af samráðsaðilunum sem komu að gerð þessarar skýrslu
bentu á að flokkurinn aðföng í fyrri skýrslunni hafi verið gagnlegur,
vegna þess að hann benti á þjónustu sem getur verið sérstaklega mikilvæg frá
samfélagslegu sjónarhorni. Bilun eða brestir hér gæti haft áhrif á stóra hluta
samfélagsins á sama tíma. Mikilvægt er að beina kastljósinu að því hvað er háð
aðföngum sem mikilvægri uppsprettu viðkvæmni bæði fyrir samfélagið og
viðskiptalífið.
Í skýrslunni frá 2012 var
hugtakið aðföng sett fram sem hér segir:
Hugtakið samfélagslegt verkefni er tengt skilgreiningunni
á þjónustu sem hefur bein áhrif á grunnþarfir samfélagsins og íbúanna. Til að
auka skýrleika í samhenginu og muninum á samfélagslegu verkefni og innviðum
notum við hugtakið aðföng sem er tekið úr þjóðhagfræði.
Aðföng eru notuð í greiningunni um ytri afhendingar sem
fyrirtækin eru háð til að geta framleitt og afhent sína vöru og/eða þjónustu svo
hægt sé að uppfylla grunnþarfir samfélagsins og íbúanna. Þetta getur verið
orka, fjármagn, vinnuafl og ýmsar vörur og þjónusta. Aðföngin eru frábrugðin
samfélagslega mikilvægum verkefnum að því leyti að í grundvallaratriðum er hægt
að skipta þeim út eða eitthvað getur komið í staðinn. Mikilvægið fyrir
samfélagið veltur á því til hvaða fyrirtæki og afhendingar aðföngin leggja sitt
af mörkum. Það er að segja að aðföng, til dæmis í formi þjónustu, getur skipt
sköpum fyrir samfélagið í ákveðnu samhengi en hefur ekki slíka þýðingu í öðru
samhengi.
Einnig var gerður greinarmunur á almennum og sérstökum aðföngum:
Almenn aðföng eru þjónusta sem í grundvallaratriðum er í
boði fyrir öll fyrirtæki og alla íbúa innan ákveðins sviðs. Þau einkennast oft
af því að vera tiltölulega nátengd innviðum og af því að oft er fjöldi veitenda
þjónustunnar takmarkaður. [...]
Sérstök aðföng einkennast af því að þau eru löguð að þörfum
sumra fyrirtækja og eru ekki afhent öllu samfélaginu, að tengingin við tiltekna
innviði er lausari (þ.e. að oft er hægt að framkvæma þjónustuna á nokkra vegu)
, og að margir veitendur geta keppt á markaðnum. Dæmi um sérstök aðföng geta verið
upplýsingatækniþjónusta, ræstingaþjónusta o.s.frv. - eða afhending varahluta. Á
grundvelli þessarar skilgreiningar má einnig líta á vinnuafl og fjármagn sem
sérstök aðföng.
Skýrslan fjallaði um almenn mikilvæg aðföng vegna þess að
það eru fyrst og fremst aðföng með víðtæka og almenna dreifingu sem skipta máli
fyrir samfélagið að setja fram kröfur um öryggi og viðbúnað fyrir. Þrátt fyrir
að það sé að hluta til mögulegt fyrir hvert einstakt fyrirtæki að bæta upp tap
á almennum aðföngum með eigin viðbúnaði, þá er samfélagið svo háð þessum
samfélagslegu verkefnum að tap á þeim ógnar í mörgum tilfellum getu
samfélagsins til að mæta grunnþörfum íbúa að verulegu leyti.
Eftirfarandi starfsgetu í yfirlitinu í þessari skýrslu þarf
að líta á sem mikilvæg almenn aðföng:
|
|
M.a. skrár sem eru
sameiginlegar á landsvísu, eins og fasteignaskrá, landskrá fasteigna,
þjóðskrá o.s.frv. sem eru t.d. mikilvægar fyrir fjármálageirann
|
|
|
Aðföng fyrir
lögreglu, björgunarsveitir, flutninga o.s.frv.
|
|
|
Matur fyrir
sjúkrahús, heilbrigðisstofnanir o.fl.
|
|
|
Eldsneyti fyrir
ökutæki, skip, landbúnað, neyðarrafstöðvar o.fl.
|
|
|
Drykkjarvatn fyrir
íbúa sem og vatn fyrir landbúnað, iðnað, sjúkrahús o.s.frv.
|
|
|
Mjög mikilvægt fyrir
mörg fyrirtæki, sérstaklega með tilliti til hreinlætis og hollustuþátta
|
|
|
Aðgangur að fjármagni
|
|
|
Aðgangur að fjármagni
|
|
|
Mikilvægt fyrir
verslanir, bensínstöðvar, lyfjaverslanir o.s.frv.
|
|
|
Nauðsynlegt fyrir
nánast öll önnur samfélagslega mikilvæg verkefni en dreifingu rafnmagns; hin verkefnin eru meira og minna öll háð
rafmagni
|
|
|
Mikilvæg fyrir nánast
allar byggingar, fyrirtæki og heimili, þ.m.t. heilbrigðisstofnanir, stjórnsýslustofnanir
o.fl.
|
|
|
Nauðsynlegt fyrir
fjölda samfélagslegra verkefna, t.d. heilbrigðisþjónustu, björgunarþjónustu,
lög og reglu, fjármál, flutningar o.s.frv.
|
|
|
Vöru- og
farþegaflutningar eru nauðsynlegir fyrir mörg fyrirtæki með samfélagslega
mikilvæg verkefni
|
|
|
Samskipti,
staðsetning, siglingar, tímamerki o.s.frv. sem eru mikilvæg fyrir fjölda
sviða, t.d. fyrir fjármál, veðurfræði, Ecom-þjónustur, dreifingu á heitu
vatni og rafmagni
|
Flest aðföng eru háð raforku og starfandi netþjónustu
(Ecom-þjónustu) sem að þessu leyti virðast vera enn mikilvægari út frá
samfélagslegu sjónarhorni en hin. Netþjónusta (Ecom-þjónusta) er einnig háð raforku
til að virka.
Yfirlitið getur þjónað hlutverki gátlista fyrir fyrirtæki
sem vinna við kortlagningu og að því að draga úr eigin viðkvæmni með það fyrir
augum að viðhalda samfellu í eigin afhendingum. Það er hægt að draga úr
viðkvæmni með eigin viðbúnaði og með því að koma á umfremd þar sem það er
mögulegt. Auk mats á því hverju almenn aðföng eru háð, þarf slíkt mat að taka
mið af því hvaða sérstöku aðföngum fyrirtækið er háð. Þetta getur t.d.
verið:
|
|
Rétt hæfni og afkastageta
|
|
|
|
|
|
Byggingar, vélar, búnaður o.s.frv.
|
|
|
Vörur sem þarf til framleiðslu, t.d.lækningavörur
á sjúkrahúsum, mikilvægir varahlutir o.s.frv.
|
|
|
Innri þjónusta (upplýsingatækniþjónusta,
ræstingaþjónusta o.s.frv.)
|
|
|
Þjónusta veitt af utanaðkomandi aðilum sem starfsemin er
háð, t.d. útvistuð þjónusta
|
VIÐAUKI 3:
YFIRLIT YFIR LÖG OG
REGLUGERÐIR
•
Forsetaúrskurður
um skiptingu stjórnarmálefna á milli ráðuneyta í Stjórnarráði Íslands nr. 119/2018.
Sótt af https://www.althingi.is/lagas/nuna/2018119.html
• Búvörulög
nr. 99/1993. Sótt
af https://www.althingi.is/lagas/nuna/1993099.html
• EES-samningurinn,
viðauki XIV. Sótt af
https://brunnur.stjr.is/ees.nsf/pages/vidaukar32
•
Hafnalög
nr.
61/2003. Sótt af
https://www.althingi.is/lagas/nuna/2003061.html
• Leiðbeiningar fyrir greiningu á áhættu og áfallaþoli fyrir
stærri einingar (t.d. stofnanir sýslumenn og sameinaðar almannavarnanefndir
fyrir fleiri sveitarfélög)
• Leiðbeiningar við greiningu á áhættu og áfallaþoli í
sveitarfélaginu
• Leiðbeiningar fyrir
ráðuneytin um greiningu á áhættu og áfallaþoli
• Lyfjalög nr. 100/2020. Sótt af https://www.althingi.is/lagas/nuna/2020100.html
•
Læknalög nr.
53/1988. Sótt af https://www.althingi.is/lagas/140b/1988053.html
• Lög um aðbúnað, hollustuhætti og öryggi á vinnustöðum nr.
46/1980. Sótt af https://www.althingi.is/lagas/nuna/1980046.html
• Lög um almannatryggingar nr.
100/2007. Sótt af https://www.althingi.is/lagas/nuna/2007100.html
• Lög um almannavarnir nr.
82/2008. Sótt af https://www.althingi.is/lagas/nuna/2008082.html
• Lög um björgunarsveitir og
björgunarsveitarmenn nr.
43/2003. Sótt af
https://www.althingi.is/lagas/150b/2003043.html
•
Lög um brunavarnir nr.
75/2000. Sótt af
https://www.althingi.is/lagas/nuna/2000075.html
• Lög um eftirlit með þjónustu og hlutum sem geta haft
hernaðarlega þýðingu nr. 58/2010. Sótt af https://www.althingi.is/lagas/nuna/2010058.html
•
Lög um dómstóla nr.
50/2016. Sótt af https://www.althingi.is/lagas/nuna/2016050.html
• Lög um félagslega aðstoð nr. 99/2007. Sótt af https://www.althingi.is/lagas/nuna/2007099.html
• Lög um félagþjónustu
sveitarfélaga nr. 40/1991. Sótt af
https://www.althingi.is/lagas/nuna/1991040.html
• Lög um fjarskiptastofu nr.
75/2021. Sótt af
https://www.althingi.is/altext/151/s/1795.html
•
Lög um fjarskipti nr.
81/2003. Sótt af
https://www.althingi.is/lagas/nuna/2003081.html
• Lög um framkvæmd samnings um bann við þróun, framleiðslu,
söfnun og notkun efnavopna og um eyðingu þeirra nr. 17/2000. Sótt af https://www.althingi.is/lagas/nuna/2000017.html
• Lög um framkvæmdarvald og stjórnsýslu ríkisins í héraði nr.
50/2014. Sótt af
ttps://www.althingi.is/lagas/nuna/2014050.html
• Lög um fullnustu refsinga nr.
15/2016. Sótt af https://www.althingi.is/lagas/nuna/2016015.html
•
Lög um heilbrigðisþjónustu nr.
40/2007. Sótt af
https://www.althingi.is/lagas/nuna/2007040.html
• Lög um heimild til að stofna
opinbert hlutafélag um uppbyggingu samgönguinnviða á höfuðborgarsvæðinu nr.
81/2020. Sótt af
https://www.althingi.is/lagas/151b/2020081.html
• Lög um hollustuhætti og
mengunarvarnir nr. 7/1998. Sótt af
https://www.althingi.is/lagas/nuna/1998007.html
• Lög um lagagildi
varnarsamnings milli Íslands og Bandaríkjanna og um réttarstöðu liðs
Bandaríkjanna og eignir þess nr. 110/1951. Sótt af
https://www.althingi.is/lagas/nuna/1951110.html
• Lög um matvæli nr.
93/1995. Sótt af https://www.althingi.is/lagas/nuna/1995093.html
• Lög um meðferð sakamála nr.
88/2008.
Sótt af https://www.althingi.is/lagas/nuna/2008088.html
• Lög um Landhelgisgæslu
Íslands nr. 52/2006. Sótt af
https://www.althingi.is/lagas/nuna/2006052.html
•
Lög
um landlækni og lýðheilsu nr. 41/2007. Sótt af
https://www.althingi.is/lagas/nuna/2007041.html
•
Lög um leit, rannsóknir og
vinnslu kolvetnis nr. 13/2001. Sótt af
https://www.althingi.is/lagas/nuna/2001013.html
•
Lög
um loftferðir nr.
60/1998. Sótt
af https://www.althingi.is/lagas/nuna/1998060.html
•
Lög um mannvirki nr. 160/2010. Sótt af
https://www.althingi.is/lagas/nuna/2010160.html
•
Lög
um meðhöndlun úrgangs nr. 55/2003.
Sótt af https://www.althingi.is/lagas/nuna/2003055.html
•
Lög
um persónuvernd og vinnslu persónuupplýsinga nr. 90/2018. Sótt af
https://www.althingi.is/lagas/nuna/2018090.html
•
Lög
um opinber skjalasöfn nr. 77/2014. Sótt af https://www.althingi.is/lagas/nuna/2014077.html
•
Lög um Orkustofnun nr. 87/2003. Sótt af https://www.althingi.is/lagas/nuna/2003087.html
•
Lög
um rafræna auðkenningu og traustþjónustu fyrir rafræn viðskipti nr. 55/2019. Sótt af
https://www.althingi.is/lagas/150b/2019055.html
•
Lög
um rannsóknir og nýtingu á auðlindum í jörðu nr. 57/1998. Sótt af
https://www.althingi.is/lagas/nuna/1998057.html
•
Lög
um ráðstafanir til öryggis við siglingar nr. 56/1932. Sótt af
https://www.althingi.is/lagas/151b/1932056.html
•
Lög um réttindi sjúklinga nr. 74/1997. Sótt af
https://www.althingi.is/lagas/nuna/1997074.html
•
Lög
um Samgöngustofu, stjórnsýslustofnun samgöngumála nr. 119/2012. Sótt
af https://www.althingi.is/lagas/nuna/2012119.html
•
Lög
um siglingavernd nr. 50/2004. Sótt af
https://www.althingi.is/lagas/nuna/2004050.html
•
Lög
um sjúkraskrár nr.
55/2009. Sótt
af https://www.althingi.is/lagas/nuna/2009055.html
•
Lög
um stjórn fiskveiða nr. 116/2006. Sótt af https://www.althingi.is/lagas/nuna/2006116.html
•
Lög um stjórn vatnamála nr. 36/2011. Sótt af
https://www.althingi.is/lagas/nuna/2011036.html
•
Lög
um Stjórnarráð Íslands nr. 115/2011. Sótt af https://www.althingi.is/lagas/nuna/2011115.html
•
Lög um vaktstöð siglinga nr. 41/2003. Sótt af
https://www.althingi.is/lagas/nuna/2003041.html
•
Lög
um varnir gegn mengun hafs og stranda nr. 33/2004. Sótt af
https://www.althingi.is/lagas/nuna/2004033.html
•
Lög
um Vegagerðina, framkvæmdastofnun samgöngumála nr. 120/2012. Sótt af
https://www.althingi.is/lagas/nuna/2012120.html
•
Lög
um vinnslu persónuupplýsinga í löggæslutilgangi nr. 75/2019. Sótt af
https://www.althingi.is/lagas/149c/2019075.html
• Lög um þjóðaröryggisráð nr.
98/2016. Sótt af https://www.althingi.is/lagas/nuna/2016098.html2019
• Lög um þjóðskjalasafn nr.
66/1985. Sótt af https://www.althingi.is/lagas/143a/1985066.html
• Lög um öryggi net- og
upplýsingakerfa mikilvægra innviða nr.
78/2019. Sótt af
https://www.althingi.is/lagas/nuna/2019078.html
• Lög um öryggi raforkuvirkja, neysluveitna
og raflagna nr. 146/1996. Sótt af
https://www.althingi.is/lagas/nuna/1996146.html
• Lögreglulög nr.
90/1996. Sótt af
https://www.althingi.is/lagas/nuna/1996090.html
• Orkulög nr.
58/1967. Sótt af
https://www.althingi.is/lagas/nuna/1967058.html
•
Raforkulög
nr.
65/2003. Sótt
af https://www.althingi.is/lagas/nuna/2003065.html
•
Reglugerð
um framkvæmd raforkulaga nr.
1040/2005. Sótt
af https://www.reglugerd.is/reglugerdir/allar/nr/1040-2005
•
Reglugerð
um fráveitur og skólp nr. 798/1999. Sótt af
https://www.reglugerd.is/reglugerdir/allar/nr/798-1999
•
Reglugerð
um greiningardeild ríkislögreglustjóra nr. 404/2007. Sótt af
https://www.reglugerd.is/reglugerdir/allar/nr/404-2007
•
Reglugerð
um gæði raforku og afhendingaröryggi nr.
1048/2004. Sótt
af https://www.reglugerd.is/reglugerdir/allar/nr/1048-2004
•
Reglugerð
um kerfisáætlun fyrir uppbyggingu flutningskerfis raforku nr.
870/2016. Sótt
af https://www.reglugerd.is/reglugerdir/eftir-raduneytum/atvinnuvega--og-nyskopunarraduneyti/nr/20253
•
Reglugerð
um kerfisstjórnun í raforkukerfinu nr.
513/2003. Sótt
af https://www.reglugerd.is/reglugerdir/allar/nr/513-2003
•
Reglugerð
um leit og björgun á landi og samstarf lögreglu og björgunarsveita nr. 289/2003. Sótt af
https://www.reglugerd.is/reglugerdir/allar/nr/289-2003
•
Reglugerð
um neysluvatn nr.
536/2001. Sótt
af https://www.reglugerd.is/reglugerdir/allar/nr/536-2001
•
Reglugerð
um raforkuvirki nr.
678/2009. Sótt
af https://www.reglugerd.is/reglugerdir/allar/nr/678-2009
•
Reglugerð
um rekstur radíóstöðva nr.
493/1988. Sótt af
https://www.reglugerd.is/reglugerdir/allar/nr/493-1988
•
Reglugerð
um sérsveit ríkislögreglustjóra nr.
774/1998. Sótt
af https://www.reglugerd.is/reglugerdir/allar/nr/774-1998
•
Reglugerð um sjúkraskrár nr. 550/2015. Sótt
af https://www.reglugerd.is/reglugerdir/allar/nr/550-2015
•
Reglugerð
um starfsemi sprengjusérfræðinga, hæfisskilyrði og menntun nr.
1171/2008. Sótt
af https://www.reglugerd.is/reglugerdir/allar/nr/1171-2008
•
Reglugerð
um stjórnun leitar- og björgunaraðgerða á leitar- og björgunarsvæði Íslands
vegna sjófarenda og loftfara nr.
71/2011. Sótt
af https://www.reglugerd.is/reglugerdir/allar/nr/071-2011
•
Reglugerð um varnir gegn
hættu á stórslysum af völdum hættulegra efna nr.
1050/2017
•
Reglugerð
um vernd trúnaðarupplýsinga, öryggisvottanir og öryggisviðurkenningar á sviði
öryggis- og varnarmála nr. 959/2012. Sótt af https://www.reglugerd.is/reglugerdir/allar/nr/959-2012
•
Reglur
um vernd upplýsinga í almennum fjarskiptakerfum nr.
1221/2007. Sótt af https://www.stjornartidindi.is/Advert.aspx?ID=b10a1512-a4fe-4a7b-aca8-6915b1dc8e3a
•
Reglur
um virkni almennra fjarskiptaneta nr.
1222/2007. Sótt af
https://www.stjornartidindi.is/Advert.aspx?ID=fae977ae-998b-49af-9427-22d9d0ebebb6
•
Reglugerð
um öryggi net- og upplýsingakerfa rekstraraðila nauðsynlegrar þjónustu nr.
866/2020. Sótt af
https://www.reglugerd.is/reglugerdir/allar/nr/866-2020
•
Reglugerð um öryggi net- og
upplýsingakerfa veitenda stafrænnar þjónustu nr. 1255/2020. Sótt
af https://www.reglugerd.is/reglugerdir/allar/nr/1255-2020
•
Reglugerðir um hitaveitur. Sótt
af
https://www.stjornarradid.is/verkefni/audlindir/hitaveitur/reglugerdir-um-hitaveitur/
•
Siglingalög
nr.
34/1985. Sótt af lthingi.is/lagas/nuna/1985034.html
•
Skipulagslög nr. 123/2010. Sótt af https://www.althingi.is/lagas/nuna/2010123.html
•
Sóttvarnarlög
nr.
19/1997. Sótt
af https://www.althingi.is/lagas/nuna/1997019.html
•
Stjórnarskrá
lýðveldisins Íslands nr. 33/1944. Sótt af
https://www.althingi.is/lagas/nuna/1944033.html
•
Stjórnsýslulög nr. 37/1993. Sótt af
https://www.althingi.is/lagas/nuna/1993037.html
•
Sveitarstjórnarlög
nr.
138/2011. Sótt
af https://www.althingi.is/lagas/nuna/2011138.html
•
Umferðarlög
nr.
77/2019. Sótt af https://www.althingi.is/lagas/nuna/2019077.html
•
Upplýsingalög nr. 140/2012. Sótt
af https://www.althingi.is/lagas/nuna/2012140.html
•
Útvarpslög nr. 53/2000. Sótt af
https://www.althingi.is/lagas/139a/2000053.html
•
Varnamálalög
nr.
34/2008. Sótt
af https://www.althingi.is/lagas/nuna/2008034.html
•
Vegalög
nr.
80/2007. Sótt af https://www.althingi.is/lagas/nuna/2007080.html
Skrá yfir ljósmyndir og rétthafa myndefnis:
Forsíðumynd. Júlíus Sigurjónsson (e.d.)
Bls. 41 Alþingi.
Júlíus Sigurjónsson (e.d.)
Bls. 48 Friðargæsla. Guðmundur Ásgeirsson (e.d.)
Bls. 57 Lögreglan.
Júlíus Sigurjónsson (e.d.)
Bls. 67 Landspítali
– Háskólasjúkrahús. Júlíus Sigurjónsson (e.d.)
Bls. 75 Samstarf
við björgunarþjónustu. Júlíus Sigurjónsson (e.d.)
Bls. 104 Olíubíll
sem bensín lak úr í Hvalfjarðargöngunum - Um olíuflutninga á vegum gilda reglur
um flutning á hættulegum farmi á landi. Júlíus Sigurjónsson (e.d.)
Bls. 109 Neysluvatn.
Júlíus Sigurjónsson (e.d.)
Bls. 115 Hraðbanki.
Júlíus Sigurjónsson (e.d.)
Bls. 123 Fjarskiptamastur. Júlíus Sigurjónsson (e.d.)
