Á árunum 2007-2011 var áhættuskoðun
almannavarna unnin.
Hluti af niðurstöðum þeirrar skoðunar var að „margar ógnir við mikilvæga
innviði og öryggi samfélagsins [séu] óháðar svæðum og landshlutum og [geti] haft
áhrif á landinu öllu. […] Með vísan til þessa þurfa ráðuneytin að hefja
skoðun á þeim hluta mikilvægra innviða og öryggis samfélagsins sem fyrst.“.
Í kjölfar fárviðrisins 2019 var átakshópur sex
ráðuneyta um úrbætur í innviðum settur saman. Lagðar voru til fjölmargar
aðgerðir til að styrkja innviði sem m.a. snúa að úrbótum á varaafli, auknum
áreiðanleika raforku- og fjarskiptakerfa, skilgreiningu á hlutverki og mönnun
fyrirtækja og stofnana, samræmingu skipulags innviða, eflingu almannavarnakerfisins,
fræðslu og upplýsingagjöf til almennings sem og eflingu rannsókna og vöktunar á
náttúruvá.
Í skýrslu um aðgerðir vegna fárviðris og aðra
innviðauppbyggingu
kom fram að brýnt væri að leggja mat á áfallaþol íslensks samfélags þar sem
veikleikar mikilvægra innviða geta verið sjálfstæð ógn, ekki síst í ljósi þess
að viðkvæmni samfélagsins eykst stöðugt með aukinni samtengingu samfélagsins á
tæknisviði. Þar var jafnframt vísað til mikilvægi þess að nota samræmdar
forsendur við val á efnistökum og uppbyggingu áhættugreininga fyrir innviði og
sveitarfélög til þess að greiningarnar nýtist í að fá heildarmynd af þeirri stöðu
er varðar að tryggja öryggi borgaranna og viðbúnað.
Þessari skýrslu er ætlað að vera hvati að og
leiðbeining um hvernig hægt er að leggja mat á ógnir við samfélagslega mikilvæg
verkefni og mikilvæga innviði í vinnu sveitarfélaga, stofnana og ráðuneyta við
að tryggja öryggi borgaranna sem og viðbúnað.
Þessi skýrsla er þýdd, staðfærð og aðlöguð að
íslenskum aðstæðum og samfélagi úr Analyser av krisescenarioer (AKS) sem
norska systurstofnun Almannavarna, Direktoratet for sikkerhet og beredskap
(DSB) gaf út árið 2019. Hún inniheldur samantekt á tuttugu og fimm mismunandi
áhættugreiningum á alvarlegum og óæskilegum atvikum sem geta gerst í Noregi
en flest þeirra myndu hafa sambærileg áhrif á Ísland. Í þessum hluta skýrslunnar
er ferlinu og aðferðinni sem liggur að baki vinnunni að Greiningu hættusviðsmynda
lýst. Þannig er leitast við að tryggja gagnsæi og möguleika á að endurgera mat
og niðurstöður sem og tækifæri til að lýsa aðferð við áhættugreiningar sem nýtast
sömuleiðis í öðru samhengi með aðlögun eftir aðstæðum.
Í samræmi við lög um almannavarnir er greining
hættusviðsmynda innifalin í sviðsábyrgðarreglunni hjá ráðuneytum en hún
segir að það stjórnvald sem almennt vinnur á tilteknu sviði, skuli framkvæma
hættumat og skipuleggja viðbrögð við utanaðkomandi hættu. Að auki virkar Greining
hættusviðsmynda sem sameiginlegur bakgrunnur fyrir greiningu á áhættu og áfallaþoli
hjá stofnunum og sveitarfélögum. Markhópur Greiningar hættusviðsmynda
er m.ö.o. ráðuneyti og öll opinber starfsemi sem ber ábyrgð á því að tryggja
öryggi borgaranna sem og viðbúnað.
Skjalið nær yfir fyrstu þrjú skrefin í
áhættustjórnunarferli eins og því er lýst í ISO 31000: 2018 Risk Management
- Guidelines, þ.e. skrefin ákvörðun samhengis, kennsl borin á hættur og
svo áhættugreining. Síðustu tvö skref áhættustjórnunarferlisins – mat á
áhættu og áhættustýring - eru ekki með í Greiningu hættusviðsmynda.
Hér liggur ábyrgðin hjá hverju einstöku ráðuneyti sem verður einnig að gera
ítarlegri greiningar á áhættu og áfallaþoli innan eigin verksviðs.
Áhætta
snýst alltaf um það sem getur gerst í framtíðinni og þar með um óvissu. Óvissan
tengist því hvort tiltekið óæskilegt atvik eigi sér stað og hverjar afleiðingar
þessa atviks verða í því tilfelli. Á sama tíma er þetta mat sjálft háð meiri
eða minni óvissu. Til að meta og lýsa áhættu eru hugtök eins og líkur, afleiðingar,
viðkvæmni og óvissa notuð.
Hægt er að gera áhættugreiningar á mismunandi
vegu en þar skiptir val á aðferðafræði og skilningur á hugtökum höfuðmáli fyrir
kynningu á áhættu. Gefnar eru niðurstöður úr hverri greiningu fyrir sig en þær
eru einnig teknar saman í töflum og skýringarmyndum. Til að fá góða
yfirlitsmynd, þarf að vera samræmi í greiningunum; þess vegna eru allar
greiningar í Greiningu hættusviðsmynda gerðar eftir sama sniðmáti.
Greining hættusviðsmynda byggir á aðferðafræði félagsvísinda með notkun eigindlegra gagna, mati
sérfræðinga og víðtækri þátttöku í greiningarferlunum. Í sumum greiningum – sérstaklega
á náttúruvá –eru einnig notaðar tæknilegar og náttúruvísindalegar aðferðir og
tölfræðigögn, ekki síst við mat á líkum.
Það eru einkum tveir þættir sem benda til
víðtækrar félagsvísindalegrar nálgunar í Greiningu hættusviðsmynda:
1.
greining sjaldgæfra atvika þar sem
tiltæk gögn eru takmörkuð
2.
afleiðingunum lýst sem tapi á
ýmsum samfélagslegum verðmætum sem er að miklu leyti eigindlegt mat
Greiningarniðurstöðurnar eru huglægt mat,
byggt á bakgrunnsþekkingu þeirra sem taka þátt í greiningunni og fyrirliggjandi
gögnum. Enginn veit hina sönnu eða „hlutlægu“ áhættu. Samt sem áður er ekki
sama hver metur áhættu. DSB hefur ekki faglega sérþekkingu á öllum þeim sviðum
sem greiningar eru gerðar á og koma fram í Greiningu hættusviðsmynda. Aðkoma
sérfræðinga í ferlinu skipta því sköpum fyrir gæði og trúverðugleika greiningarinnar
og eins er gott samstarf við yfirvöld og fagaðila mikilvægt til að nauðsynleg
þekking komi fram og til að framkvæma greiningarferlið sjálft. DSB er sú
stofnun sem er ábyrg fyrir ferlinu og aðferðinni og ber endanlega ábyrgð á
greiningarniðurstöðum og þeim ályktunum sem kynntar eru í Greiningu hættusviðsmynda.
Eins og getið er hér að framan felur Greining
hættusviðsmynda í sér fyrstu skrefin í áhættustjórnunarferli: samhengi
og umfang, greiningu á hættu og áhættugreiningu.
Hægt er að
skipta vinnunni í Greiningu hættusviðsmynda enn meira niður, þ.e. í sjö
skref eins og Mynd 1 sýnir.
Sjónarhornið í Greining hættusviðsmynda
er á landsvísu. Tilgangurinn er fyrst og fremst að veita innspil í áhættustýringu
í ráðuneytunum og hjá yfirvöldum í stjórnsýslunni. Skjalið þjónar einnig hlutverki
sem bakgrunnur fyrir áhættugreiningar í stofnunum, sveitarfélögum og í annarri
starfsemi.
Tilgangur skjalsins er að tengja saman hina
ólíku þætti greiningarnar og það sem skiptir máli í öllum skrefum hennar.
Tilgangur
einstakra greininga í Greining hættusviðsmynda getur verið ósk um að raungera
áhættuna sem fylgir ákveðnu atviki, að kanna mögulega áhættu vegna óþekkts
atviks, að skoða viðkvæmni kerfisins ofan í kjölinn til þess að finna raunhæfar
úrbætur (þ.e. ráðstafanir) o.s.frv. Tilgangi einstakra greininga er hægt að lýsa
sem svo að greiningarnar hafi svör við hvaða spurningum áhættugreining á að
hjálpa til við að svara?
Mynd 1: Helstu skref við gerð Greiningar hættusviðsmynda
2.2.
Skilgreining samfélagslegra
verðmæta sem á að vernda
Útgangspunktur fyrir framkvæmd
áhættugreiningar er verndun samfélagslegra verðmæta gegn afleiðingum
óæskilegra atburða.
Afleiðingar óæskilegra atburða eru metnar í Greiningu
hættusviðsmynda á grundvelli áhrifa þeirra á eftirfarandi fimm flokka grunnverðmæta
í samfélaginu:
•
líf og heilsa
•
náttúra og menning
•
efnahagsleg verðmæti
•
stöðugleiki
•
lýðræðisleg gildi og
stjórnarhættir
Matið er framkvæmt á tíu tegundum afleiðinga;
sjá kafla 3.2.5.
Áhættugreiningar í Greining hættusviðsmynda
eru byggðar á sviðsmyndum. Val á atvikum sem sviðsmyndir eru hannaðar fyrir
eru gerðar á grundvelli kortlagningar á núverandi þekkingu um áhættu, viðbúnað
og forvarnir innan ýmissa áhættusviða. Þetta er m.a. gert með því að
safna upplýsingum frá yfirvöldum og ýmsu rannsókna- og fagumhverfi. Önnur
uppspretta þekkingar um hugsanlegar hættur og ógn geta verið greiningar á
áhættu og áfallaþoli sveitarfélaga, greiningar ríkisstofnana á áhættu og
áfallaþoli og ýmsar skýrslur og rannsóknir, bæði innlendar og erlendar.
Greining
hættusviðsmynda fjallar um sextán áhættusvið:
1.
óveður og
flóð
2.
skriður
3.
smitandi
sjúkdómar
4.
skógar- og gróðureldar
5.
geimveður
6.
eldvirkni
7.
jarðskjálftar
8.
efna- og
sprengiefna atvik
9.
kjarnorkuslys
10.
slys á landgrunni
(e. offshore)
11.
samgönguslys
12.
brestir í
aðföngum
13.
hryðjuverk
af pólitískum hvötum
14.
hryðjuverk af
hefndar ástæðum
15.
átök vegna
öryggisstefnu
16.
netárásir
Flokkarnir
ná ekki til allrar áhættu og þeir útiloka heldur ekki áhættu hver annars.
Stafræn árás (nr. 16) getur t.d. valdið bresti í aðföngum (nr. 12).
Á
grundvelli þeirrar þekkingar sem safnað hefur verið um viðeigandi áhættusvið,
hættur og ógnir, er ákvörðun tekin um hvers konar atvik verða greind. Frumgreining
á viðeigandi atvikum er gerð til að meta hver þeirra uppfylla eftirfarandi skilyrði
hér að mestu leyti.
Atvikin
sem greind eru, þurfa að:
•
geta haft mjög alvarlegar
afleiðingar sem ógna a.m.k. einu (en helst fleiri) samfélagslegu verðmæti
•
geta átt sér stað í náinni framtíð,
þ.e. að forsendur þess að atburðirnir eigi sér stað, þurfa að vera til staðar í
dag
•
hafa afleiðingar milli stjórnsýslusviða
og krefjast úrlausna þvert á stjórnsýslusvið
•
fela í sér þörf fyrir óvenjulegar
aðgerðir stjórnvalda við úrlausn
Að
auki geta eftirfarandi atriði einnig skipt máli við val á tegundum atvika til
greiningar:
•
hvort greiningin geri ráð fyrir
notagildi fyrir mikilvægustu notendahópa
· ráðuneyti
· yfirvöld í stjórnsýslu
· sameinaðar almannavarnanefndir
· sveitarfélög
•
áætluð heildaráhætta; ef gert er
ráð fyrir mikilli áhættu talar það fyrir því að atvikið sé greint
•
Önnur atriði:
· skortur á þekkingu um sviðið
· athygli í fjölmiðlum og í stjórnmálum
· möguleiki á tengingu greiningarinnar við aðra umræðu innan eða utan Almannavarna.
Ekki er hægt að greina atvik í smáatriðum án
þess að nota skýr dæmi. Slík dæmi um atburðarás eru kölluð sviðsmynd.
Mynd 2
sýnir tengsl áhættusviðs, atviks og sviðsmyndar. Innan hættusviðsins óveður
getur fjöldi mismunandi atvika komið fyrir, t.d. úrhellisrigning, mikil
snjókoma, hitabylgja og stormur. Stormur af tilteknum styrk hefur
mismunandi afleiðingar á mismunandi stöðum á landinu en vindátt, tímalengd
og úrkomumagn eru aðrar breytur sem hafa áhrif á hversu alvarlegt atvikið
verður. Í Greiningu hættusviðsmynda er ein af sviðsmyndunum sem lýst er ímyndaða
atvikið stormur og dæmið sem notað er til að skoða þetta atvik er stormur
innst í Oslóarfirði.
Sviðsmyndirnar geta verið samsettar úr nokkrum
mismunandi atvikum:
•
atvik sem stuðla að því að koma
aðalatvikinu af stað (t.d. kemur úrhellisrigning skriðuföllum af stað)
•
öll atvik sem falla saman við
aðalatvikið (t.d. valda eldingar rafmagnsleysi sem gerir björgunarstörf
erfiðari)
•
afleidd atvik eftir aðalatvikið (t.d.
skemma skriður vegi og fjarskiptainnviði) en ekki frekari afleidd atvik (þ.e.
ekki atvik sem eru afleidd af afleiddum atvikum)
Lýsing á sviðsmynd þarf yfirleitt að
innihalda eftirtalda þætti:
•
lýsing á aðalatviki (t.d. á styrk,
tímalengd og umfangi)
•
upphafsatvik og öll hugsanleg
atvik sem gerast samtímis sem og afleidd atvik
•
landfræðileg staðsetning og lýsing
á viðkomandi svæði (þ.e. á staðsetningu, umfangi, innviðum og íbúum).
•
tími atburðar (þ.e. árstími,
vinnudagur/helgidagur og tími dags) að því marki sem það getur haft áhrif á
líkur og/eða afleiðingar
•
veðurskilyrði að því marki sem það
getur haft áhrif á afleiðingar
Að
auki verður lýsingin á sviðsmyndinni að innihalda allar mikilvægar forsendur sem
liggja sem grundvöllur fyrir greiningunni. Þættir sem geta haft áhrif á
afleiðingarnar eru t.d. áætlaður viðbragðstími neyðarþjónustunnar og fjöldi
fólks sem verður fyrir atvikinu. Meðan á vinnunni við greininguna stendur geta komið
fram nýjar upplýsingar sem geta haft áhrif á niðurstöður greiningarinnar en það
á sérstaklega við varðandi afleidd atvik.
Smáatriðin
í lýsingunni á sviðsmyndinni þurfa að vera nægjanleg til að leggja grunn að
mati og segja til um líkur og afleiðingar á haldgóðan og eins magngreinanlegan (e. quantitative)
hátt og mögulegt er.
Mynd 2: Samhengi milli
áhættusviðs, atviks og sviðsmyndar
Áhættugreiningarferli hefur þrjá megin áfanga:
1.
undirbúningur/upplýsingaöflun
2.
greiningarvinna (t.d.
hugarflugsfundur/málstofa um greininguna)
3.
úrvinnsla og trygging gæða
Tilgangur með upplýsingaöflun er að tryggja grunnskilning
á því kerfi eða þeim kerfum sem á að greina. Tölfræði, staðreyndum og/eða ýmiss
konar rannsóknum og greiningum sem framkvæmdar hafa verið af sveitarfélögum,
yfirvöldum í stjórnsýslu, rannsóknarstofnunum og öðrum fagaðilum er safnað. Að
auki er viðeigandi þekking á og reynslu af svipuðum atvikum heima og erlendis
sótt, eins og hægt er.
Undirbúningsvinnan felur einnig í sér hönnun á
sviðsmynd til greiningar. Á þessu stigi hefst líka vinnan við að tilgreina líkur
fyrir sviðsmyndina. Hvort tveggja þarf að gera í nánu samtali við fagyfirvöld
og aðra með sérþekkingu á sviðinu. Við mat á líkum eru upphafsatvik og
viðkvæmni (þ.e. brestur í eða skortur á hindrunum) lykilatriði. Forsendur
fyrir mati á líkum eru skráðar í texta. Matið á líkum er síðan rætt og síðar fest
í greiningarvinnunni.
Yfirleitt er þörf fyrir þátttöku fleiri
fagaðila við mat á afleiðingum atviks en við mat á líkum á að það eigi sér
stað. Einn veðurfræðingur getur t.d. metið líkurnar á fárviðri á grundvelli
tölfræði og fagþekkingar.
Við mat á afleiðingum fárviðris þarf að
tryggja þátttöku frá sveitarfélögum, lögreglu, heilbrigðisþjónustu, eigendum
innviða og mörgum öðrum, sem er mikilvæg ástæða fyrir því að mat á afleiðingum
byggist gjarnan á hugarflugsfundi eða málstofu; oft með tuttugu til fjörutíu þátttakendum.
Slíkur hugarflugsfundur er einnig heppilegur vettvangur til að ræða áhrif
hindrana sem draga úr afleiðingum (þ.m.t. viðbúnað) og loks heildarafleiðingar
atviksins fyrir öryggi borgaranna innan hinna ýmsu flokka afleiðinga.
Þátttakendur á hugarflugsfundi koma frá stjórnsýslunni og fagaðilum sem hafa
hæfni til að leggja mat á ýmsa þætti atburðarásarinnar í sviðsmyndinni og hvaða
afleiðingar atvikið hefur í för með sér. Sérfræðingar taka þátt sem fagfólk
en ekki sem formlegir fulltrúar vinnuveitanda sinna. Ef atburðarásin er
sérstaklega flókin getur verið þörf á að halda nokkra hugarflugsfundi.
Mynd 3: Skrefin í
framkvæmd áhættugreiningar
Hugarflugsfundurinn gegnir einnig mikilvægu
hlutverki með því að stuðla að þekkingarmiðlun og skapa sameiginlegan
skilning á fyrirbæri þvert á svið fagaðila og stofnana. Sem aðferð hafa málstofur
sérfræðinga einnig ákveðna styrkleika, svo sem yfirfærslu á þekkingu og
skilvirkni, en þeim fylgja einnig veikleikar. Gæði og nákvæmni matsins veltur
bæði á þeirri hæfni sem er til staðar og á ferlinu í málstofunni. Eftir
málstofurnar er því oft þörf á að afla frekari upplýsinga, vinna úr þeim og
tryggja gæði ályktana.
Úrvinnsla í lok greiningar leiðir til þess að
til verða drög að skýrslu. Allir þátttakendur fá tækifæri til að lesa í gegnum
drögin og gera athugasemdir við þau. Í skjalinu Greining hættusviðsmynda
ber DSB ábyrgð á lokamati.
3.2.
Aðferð
Áhættugreining er eitt skref
áhættustjórnunarferlisins; sbr. næstsíðasta skrefið á Mynd 1. Áhættugreiningunni
sjálfri er aftur hægt að skipta í sex skref; sbr. Mynd 4.
Mynd 4: Skref í áhættugreiningu
Áhættugreiningar í Greining hættusviðsmynda
eru byggðar á lýsingu á því kerfi sem atvikið á sér stað í. Kerfið getur verið
samfélagið í heild sinni, nærsamfélag, samfélagslegt verkefni eða mannvirki eins
og göng eða virkjun.
Greiningin sjálf beinist að eftirfarandi
atriðum:
•
viðkvæmni þess kerfis sem hefur
áhrif á líkur og afleiðingar
•
líkur þess að óæskilega atvikið eigi
sér stað
•
hvaða afleiðingar atvikið kann að
hafa
•
óvissa sem tengist niðurstöðum
greiningarinnar:
•
Hve góð er þekkingin sem liggur að
baki mati á líkum og afleiðingum?
•
Hve viðkvæmar eru niðurstöðurnar
fyrir breytingum á forsendum (næmi)?
Mynd 5 er svokölluð
slaufuskýringarmynd (e. bow-tie) fyrir atburðarásina fyrir og eftir óæskilegt
atvik og er umgjörð greininganna í Greiningu hættusviðsmynda.
Mynd 5: Slaufuskýringarmynd sem
rammi um áhættugreiningar í Greining hættusviðsmynda
3.2.1.
Lýsing á kerfi
Kerfislýsing er nauðsynleg til að skilgreina
og afmarka það sem á að vera með í greiningunni sjálfri. Lýsingin gefur yfirlit
yfir mikilvæga þætti samfélagsins, verkefnisins eða innviðanna sem greiningin
snýst um og getur haft áhrif á hvort atvikið á sér stað, á atburðarásina sjálfa
og afleiðingarnar af atvikinu. Þetta felur einnig í sér hvaða hindranir hafa
verið settar upp til að draga úr líkum á atvikinu, hvaða hindranir geta dregið
úr umfangi afleiðinganna og hvaða afleiddu atvik geta fylgt. Þættir eins og t.d.
íbúafjöldi og samsetning (þ.e. lýðfræði), tæknilegar og náttúrulegar aðstæður
eru einnig kortlagðir.
Líkur á að atvik sem er greint eigi sér stað
og þær afleiðingar sem það kann að hafa, tengjast því hversu traust (e. robust)
kerfið er; þ.e. hversu mikið það þolir. Ef kerfi skortir slíkt þol, er það ein
birtingarmynd viðkvæmni.
Með viðkvæmni er hér átt við getuleysi
kerfisins til að standast eða þola atvik án þess að það hafi alvarlegar
afleiðingar. Líkurnar eru háðar því hversu áhrifaríkar og sterkar hindranirnar
eru sem eiga að koma í veg fyrir óæskilegt atvik. Á sama hátt skiptir áhrifamáttur
og styrkur hindrana sem eiga að takmarka neikvæð áhrif óæskilega atviksins
miklu máli fyrir það hvaða afleiðingar verða af óæskilega atvikinu.
Viðkvæmni kemur oft í ljós með næmismati (sbr.
umfjöllun í kafla 3.2.5) á niðurstöðunum (t.d. ef uppgefnar líkur eða
afleiðingar eru háðar því að tiltekin hindrun virki eins og ætlast er til).
Líkur eru notaðar til að láta í ljós hve
líkleg sviðsmyndin sem greiningin byggir á er; þ.e. hversu líklegt það er að
hún eigi sér stað. Hlutfall sem gefur til kynna líkur á atviki innan hundrað
ára er notað en talan sem er gefin, segir í raun hverjar líkurnar eru að
tiltekið atvik gerist á þeim degi sem þær eru metnar en núverandi samfélag,
tækni- og loftslagsskilyrði ráða því hvaða líkur eru metnar.
Ástæða þess að notaðar eru líkur innan hundrað ára er sú að með því móti fást
bæði stærri og auðskiljanlegri tölur en ef notast væri við líkur á ári.
Stærðargráðunni
á líkum í fimm bil með þrepunum frá mjög litlum til mjög mikilla,
sbr. Töflu 1:
|
|
|
>
90%
|
Mjög
miklar
|
|
70
– 90 %
|
Miklar
|
|
40
– 69 %
|
Miðlungs-
|
|
10
– 39 %
|
Litlar
|
|
<10
%
|
Mjög litlar
|
Tafla 1: Líkur sem eru
notaðar í skjalinu Greining hættusviðsmynda, gefnar sem stærðargráða
Sjá Viðauka 1 fyrir umbreytingartöflu
frá árlegum líkum til líkinda innan hundrað ára.
Í Greiningu hættusviðsmynda eru líkur á
viljandi atvikum ekki metnar en fyrir því eru nokkrar ástæður. Mikilvægasta
ástæðan felst í því að líkurnar á slíkum atvikum geta breyst hraðar en líkurnar
á óviljandi atvikum.
Í greiningunum eru tvær mismunandi líkur
settar fram. Til viðbótar við líkurnar á að tiltekin sviðsmynd eigi sér stað, eru
líkurnar á að þessi tegund atvika eigi sér stað á landsvísu gefnar. Þar sem
sviðsmyndirnar eru mjög sértækar (þ.e. tiltekin atburðarás gerist á tilteknum
stað) eru líkurnar yfirleitt tiltölulega litlar og fyrir marga getur verið (a.m.k.
jafn)áhugavert að fá mynd af því hve líklegt sambærilegt atvik er fyrir landið
allt.
Munurinn á líkum og yfirfærðum líkum
er best lýst með dæmi:
NVE
hefur skráð tíu þéttbýl svæði þar sem kvikleirskriða getur orðið.
Hættusviðsmyndin fyrir kvikleirskriðu í Greiningu hættusviðsmynda er
staðsett á einu af þessum svæðum, Övre Bakklandet í Þrándheimi.Líkur á að
þetta tiltekna atvik gerist þar eru áætlaðar 4% á hundrað árum. Líkur á að
skriða komi á einu af þessum tíu svæðum eru þó mun meiri en í greiningunni eru
þær áætlaðar 35%. Hins vegar er rétt að hafa í huga að skriða annars staðar hefur
ekki endilega sömu afleiðingar og sú skriða sem lýst er í sviðsmyndinni.
Við mat á afleiðingum eru flokkarnir fimm af
samfélagslegum verðmætum teknir sem útgangspunktur. Fyrir hvern þeirra hafa tvenns
konar tegundir afleiðinga verið skilgreindar. Matið á afleiðingum felur í sér
aðalatvikið, öll samfallandi atvik og afleidd atvik sem eru bein afleiðing aðalatviksins.
Þetta geta verið afleidd atvik sem eru hluti af sviðsmyndinni eða atvik sem koma
fram við greiningarferlið.
Fyrir hverja tegund afleiðinga er áhrifum atviksins gefin einkunn á
fimm þrepa kvarða; frá mjög litlum
(A) til mjög mikilla afleiðinga (E). Tegundir afleiðinga eru sýndar í Töflu
2.
|
|
|
|
Líf
og heilsa
|
Fjöldi
látinna
|
|
Fjöldi
alvarlega slasaðra eða veikra
|
|
Náttúra
og menning
|
Langtíma
skemmdir í náttúru/umhverfi
|
|
Óbætanlegur
skaði á menningarverðmætum, -starfsemi eða –minjum
|
|
Efnahagsleg
verðmæti
|
Beint
efnahagslegt tjón
|
|
Óbeint
efnahagslegt tjón
|
|
Stöðugleiki
|
Félagsleg
og sálræn viðbrögð
|
|
Truflanir
á daglegu lífi
|
|
Lýðræðisleg
gildi og stjórnunarhættir
|
Tap
á lýðræðislegum gildum og þjóðstjórn
|
|
Tap yfirráða yfir landssvæði
|
Tafla 2: Fimm flokkar samfélagslegra verðmæta með
tilheyrandi tegundum afleiðinga
Í Viðauka
2 er að finna nánari lýsingu á tegundum afleiðinga; hvernig eigi að skilja þær
og mæla. Dregnar eru saman einkunnir afleiðinganna með því að gefa einkunnunum (þ.e.
A–E) hverju sitt tölugildi (þ.e. 1 –2 –4 –8 –16). Með þessari samantekt koma
töluleg gildi fyrir heildarafleiðingar fram, sem aftur eru flokkuð á kvarðanum mjög
litlar upp í mjög miklar sbr. Viðauka 3. Ásamt matinu á líkum,
gerir þetta það mögulegt að meta þá heildaráhættu sem tengist mismunandi
sviðsmyndum, hverja á móti annarri.
Áhættugreiningar eru gerðar af því að óvíst er
hvað framtíðin ber í skauti sér. Með því að meta líkur og afleiðingar
hugsanlegra atvika í framtíðinni er leitast við að búa til mynd af þessari
óvissu.
Sú þekking sem greiningarnar byggja á er auk þess
misgóð sem getur leitt til mismikillar óvissu í niðurstöðum greininganna.
Óvissumatið er líka í sjálfu sér meira og minna óvisst og því er sérstaklega farið
yfir óvissu í mati á líkum og afleiðingum.
Í óvissumati eru eftirfarandi atriði skoðuð:
•
þekking sem liggur að baki mati á
líkum og afleiðingum (þ.e. möguleg óvissa)
•
hversu viðkvæmar niðurstöðurnar
eru fyrir breytingum í forsendum (þ.e. næmi)
•
möguleg óvissa tengist umfangi og gæðum þeirrar þekkingar sem
greiningin byggir á. Góð þekking er á sumum fyrirbærum og áhrifum fyrirbæra; á
öðrum sviðum er þekking minni. Upplýsingar um á hversu mikilli þekkingu greiningin
byggir eru mikilvægar fyrir túlkun niðurstöðunnar.
Til að meta þekkinguna eru eftirfarandi þrír
mælikvarðar notaðir:
1. aðgengi að viðeigandi gögnum og reynslu
2. skilningur á því atvikinu/fyrirbæri sem verið er að greina
3. samræmd afstaða; þ.e. hversu sammála sérfræðingar á tilteknu sviði eru
Með næmi er átt við að hve miklu leyti
greiningarniðurstaðan er byggð á óvissum forsendum. Ef greiningarniðurstaðan
breytist mikið með litlum leiðréttingum á forsendum, bendir það til mikillar
óvissu.
Til viðbótar þeirri óvissu er einnig óvissa á
öðru formi sem á síður við í því samhengi sem skoðað er í Greiningu
hættusviðsmynda. Aðferðafræðileg óvissa snýst um það hversu vel aðferðin
sem notuð er, hentar til áhættugreiningar innan tiltekins sviðs. Mat á
núverandi áhættu í tengslum við hryðjuverk á grundvelli tölfræðilegra gagna
myndi t.d. ekki vera hentug aðferð.
Tölfræðileg óvissa er magngreinanleg en fyrir
greiningar byggðar á tölfræðilegu efni er slíkt óvissumat mikilvægt.
Greiningarnar í Greiningu hættusviðsmynda tengjast þó aðallega atvikum
sem eru svo sjaldgæf að ekki er mögulegt (eða það er tilgangslaust) að segja
til um tölfræðilegar líkur (með tilheyrandi óvissu) fyrir þau. Fyrri atvik geta
þó stuðlað að skilningi á fyrirbærinu sem verið er að greina, þ.e. hvernig það
kemur upp og þróast.
Heildarmati óvissu (þ.e. þekking og næmi) er
lýst á kvarða frá mjög lítilli upp í mjög mikla; sjá Viðauka 4.
Hver og ein greining sviðsmyndar í Greiningu
hættusviðsmynda inniheldur lýsingu á atburðarás og mati á viðkvæmni í
kerfinu, líkur á sviðsmyndinni, líkur á svipuðu atviki á landsvísu (þ.e. yfirfærðar
líkur), afleiðingar innan hvers hinna fimm flokka samfélagslegra verðmæta,
heildarmat á óvissu og mögulegar úrbætur til að draga úr áhættu.
Líkurnar eru gefnar á kvarða í fimm
þrepum frá mjög litlum til mjög mikilla. Sama gildir um óvissu. Afleiðingarnar
eru gefnar á samsvarandi kvarða frá mjög litlum til mjög mikilla fyrir
hverja tegund afleiðinga og sem heildarafleiðingar.
Undirstaða undir einkunnir fyrir hvern og einn
flokk afleiðinga er gefin í Viðauka 2
en af þessu leiðir einnig hvernig heildarafleiðingarnar eru teknar saman; sbr. Viðauka 3.
Einnig eru greiningarniðurstöðurnar sýndar
samsettar í ýmsum myndum og skýringarmyndum, m.a. í áhættufylki sem veitir
yfirlit yfir hvernig mismunandi sviðsmyndir tengjast hver annarri m.t.t.
áhættu. Slík áhættufylki hafa fjölda veikleika og ekki er hægt að nota þau á
neinn einfaldan hátt til frekari greiningar og forgangsröðunar. Samantekt í
slík áhættufylki getur engu að síður verið góður upphafspunktur fyrir ígrundun
og umræður.
Forgangsröðun úrbóta ræðst ekki aðeins af áhættu,
heldur verður einnig að skoða mögulega minnkun áhættu innan hinna ýmsu gerða
atvika sem og meta áhrif úrbóta í ljósi þess kostnaðar sem þeim fylgir.
Almannavarnir. (2021). Mikilvægu verkefnin
í samfélaginu. Hvaða mikilvægur verkefnum þarf samfélagið alltaf að halda
gangandi.
Aven, T., Røed, W. og Wiencke, H. S. (2008). Risikoanalyse.
Oslo: Universitetsforlaget.
Busmundrud, O., Maal, M., Kiran, J.H. og
Endregard, M. (2015). Tilnærming til risikovurderinger for tilsiktede
uønskede handlinger. FFI-rapport 15/00923, Forsvarets forskningsinstitutt.
Busmundrud, O. (2018). Sannsynligheter og usikkerheter –
Begrepsavklaring i forbindelse med risikovurderinger. FFI-rapport 18/0258,
Forsvarets forskningsinstitutt.
DSB. (2012). Sikkerhet i kritisk infrastruktur og kritiske samfunnsfunksjoner – modell for overordnet risikostyring, KIKS-prosjektet – 1. delrapport. Sótt
af
https://www.dsb.no/globalassets/dokumenter/rapporter/sikkerhet-i-kritisk-infrastruktur.pdf
DSB. (2016). Samfunnets kritiske
funksjoner. Hvilken funksjonsevne må samfunnet opprettholde til enhver tid? Sótt af https://www.dsb.no/rapporter-og-evalueringer/samfunnets-kritiske-funksjoner/
DSB.
(2019). Analyser av krisescenarioer. Sótt af https://
www.dsb.no/rapporter-og-evalueringer/analyser-avkrisescenarioer-2019/
DSB. (2019). Risikoanalyse på samfunnsnivå
– Metode og prosess ved utarbeidelsen av "Analyser av krisescenarioer
(AKS)". Sótt af https://www.dsb.no/rapporter-og-evalueringer/risikoanalyse-pa-samfunnsniva---metode-og-prosess-ved-utarbeidelsen-av-analyser-av-krisescenarioer-aks/
Elvik, R. m.fl. (1994). Usikkerhet knyttet
til enhetskostnader for ikke markedsomsatte goder i kjørekostnadsberegninger.
TØI/694/94/Tillegg
European Commision. (2010). Risk
Assessment and Mapping Guidelines for Disaster Management. Commision Staff
Working Paper.
Flage, R. & Aven, T. (2009). Expressing
and Communicating Uncertainty in Relation to Quantitative Risk Analysis.
R&RATA #2(13) part 1 (Vol. 2) 2009, June.
Justis- og beredskapsdepartementet. (2017). Instruks
for departementenes arbeid med samfunnssikkerhet
(samfunnssikkerhetsinstruksen). Sótt af https://www.regjeringen.no/no/dokumenter/instruks-for-departementenes-arbeid-med-samfunnssikkerhet/id2569693/
National Steering Committee for National Safety and
Security (ANV). (2016). National Risk Profile 2016. An All Hazard overview
of potential disasters and threats in the Netherlands. Bilthoven, The
Netherlands: National Institute for Public Health and the Environment.
Maal, M., Isaachsen, M., Torget K. (2016) Tverrsektoriell
sårbarhet. Hvordan få oversikt over sårbarhet i kritiske samfunnsfunksjoner.
FFI-rapport 16/00723, Forsvarets forskningsinstitutt og DSB
Meld. St. 10. (2016 - 2017). Risiko i et
trygt samfunn. Samfunnssikkerhet. Sótt af https://www.regjeringen.no/no/dokumenter/meld.-st.-10-20162017/id2523238/
Meld. St. 38. (2016 - 2017). IKT-sikkerhet.
Et felles ansvar. Sótt af
https://www.regjeringen.no/no/dokumenter/meld.-st.-38-20162017/id2555996/
Prop. 153 L. (2016 - 2017). Lov om
nasjonal sikkerhet (sikkerhetsloven). Sótt af
https://www.regjeringen.no/no/dokumenter/prop.-153-l-2016-2017/id2556988/
Staðlaráð Íslands. (2018). Risk management
- Guidlines ISO 31000:2018. https://www.iso.org/standard/65694.html
Standard Norge. (2008). Krav til
risikovurderinger (under revisjon) NS 5814:2008. https://www.standard.no/no/nettbutikk/produktkatalogen/produktpresentasjon/?ProductID=337102
Standard Norge. (2012). Samfunnssikkerhet
– Beskyttelse mot tilsiktede uønskede handlinger – Terminologi NS 5830:2012.
https://www.standard.no/no/nettbutikk/produktkatalogen/Produktpresentasjon/?ProductID=532802
Standard Norge. (2014). Samfunnssikkerhet - Beskyttelse mot
tilsiktede uønskede handlinger - Krav til sikringsrisikoanalyse NS 5832:2014. https://www.standard.no/no/Nettbutikk/produktkatalogen/Produktpresentasjon/?ProductID=718202
UK Cabinet Office. (2017). National Risk
Register of Civil Emergencies (2017 Edition). London:Cabinet Office.
Viðauki 1:
Líkur á ári og líkur yfir
hundrað ára tímabil
|
|
|
|
|
0,0001
|
0,01
|
<10
%
Mjög litlar
|
|
0,001
|
0,1
|
|
0,01
|
1
|
|
0,1
|
9,5
|
|
0,2
|
18,1
|
10-39
%
Litlar
|
|
0,3
|
26,0
|
|
0,4
|
33,0
|
|
0,5
|
39,4
|
|
0,6
|
45,2
|
40-69
%
Í meðallagi
|
|
0,7
|
50,5
|
|
0,8
|
55,2
|
|
0,9
|
59,5
|
|
1,0
|
63,4
|
|
1,5
|
75,1
|
70-90
%
Miklar
|
|
2,0
|
86,7
|
|
3,0
|
95,2
|
>90
%
Mjög miklar
|
|
5,0
|
99,4
|
Tafla 3: Líkur á ári og líkur yfir hundrað ára
tímabil
Viðauki 2:
Lýsing á tegundum afleiðinga og
ákvörðun einkunnar
Beinar afleiðingar af tilteknu óæskilegu
atviki eru metnar ásamt afleiðingum allra afleiddu atvikanna og niðurstaða
gefin sem ein einkunn fyrir heildarafleiðingu óæskilega atviksins; sbr. Töflu 4.
|
A
|
Mjög litlar
|
|
B
|
Litlar
|
|
C
|
Í meðallagi
|
|
D
|
Miklar
|
|
E
|
Mjög
miklar
|
Tafla 4: Einkunnir
vegna afleiðinga
1. Líf og heilsa
Fjöldi látinna nær til þeirra sem deyja vegna tiltekins
óæskilegs atviks eða sökum beinna afleiðinga þess.
Einkunn er
ákvörðuð út frá fjölda þeirra sem búist er við að deyi vegna tiltekins atviks (þ.e.
dauðsfall er afleiðing atviksins).
Tafla 5: Einkunnaskali til að meta líklegan fjölda
dauðsfalla vegna óæskilegs atviks
Með alvarlega slösuðum er átt við öll meiðsli
sem þarfnast meðferðar á sjúkrahúsi og/eða geta valdið varanlegri skerðingu á
virkni einstaklingsins, s.s. beinbrot, höfuðáverkar, brunasár og innvortis
meiðsli.
Með alvarlega veikum er átt við alla sjúkdóma
sem orsakast af atvikinu sem krefjast meðferðar á sjúkrahúsi og/eða hafa í för
með sér varanlega skerta virkni einstaklingsins, þ.m.t. smitsjúkdóma, eitranir,
áfallastreitu og önnur andleg veikindi.
Einstaklingar
sem ekki hafa orðið fyrir beinum áhrifum af atvikinu en veikjast þó (hvort sem
um andleg eða líkamleg veikindi er að ræða) vegna sambands síns við þá sem atvikið
hefur bein áhrif á eru ekki taldir með.
Tafla 6: Einkunnaskali
til að meta líklegan fjölda alvarlega slasaðra eða veikra vegna óæskilegs atviks
Hugtakið náttúrulegt umhverfi felur hér
í sér náttúruna sem lifandi umhverfi fyrir plöntur og dýr. Náttúrulegt umhverfi
er takmarkað við að fela í sér eigið verðmæti náttúrunnar, þ.e.a.s. verðmæti
hennar og notagildi fyrir fólk er ekki tekið með í matinu.
Afleiðingar eru metnar út frá landfræðilegri
dreifingu, tímalengd og verðmæti tiltekins skemmds svæðis fyrir þjóðina. Í
tilvikum þar sem atburðurinn veldur skemmdum á náttúrunni inni í landi til
lengri tíma eða varanlega (t.d. vegna geislavirkrar ákomu), er umfang skemmda
svæðisins metið í ferkílómetrum (km2). Þegar atvikið er fyrst og
fremst við strandsvæði, vötn og vatnsföll er landfræðileg dreifing metin sem
lengd (í km) viðkomandi strandlengju
eða straumvatns
sem verður fyrir tjóni.
Tímalengd
er tilgreind í árum sem miðast við þann tíma sem líður frá því að tjón verður
þar til náttúrulegt umhverfi er endurreist að fullu.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
3-10 ár
|
-
|
A
|
B
|
C
|
D
|
|
Meira en 10 ár
|
A
|
B
|
C
|
D
|
E
|
Tafla 7: Einkunnaskali til að meta langtíma skemmdir
í náttúrulegu umhverfi
Ef fleiri
en ein gerð af skemmdum á náttúru verða í sama atviki er hæsta einkunnin látin
gilda.
Ef það náttúrulega umhverfi sem skemmist hefur sérstakt verðmæti
fyrir þjóðina er einkunnin hækkuð upp í næstu einkunn. Svæðið sem verður fyrir
áhrifum af atvikinu hefur sérstakt verðmæti fyrir þjóðina ef eftirfarandi
atriði eiga við:
a)
Plöntu- og/eða dýrategund er í útrýmingarhættu
(þ.e. á válista (rauðum lista)
og/eða mikilvæg vaxtar- og lífsskilyrði fyrir slíkar plöntur og/eða dýr eru
varanlega skemmd.
b)
Verndarsvæði (þ.e. þjóðgarðar,
landslagsverndarsvæði eða önnur sérstaklega vernduð svæði) verða fyrir
áhrifum.
Menningarminjar eru áþreifanleg ummerki um athafnir manna, t.d. tengd sögulegum atburðum,
viðhorfum og hefðum. Með menningarlegt umhverfi er hér átt við svæði þar
sem menningarminjar eru hluti af heild. Til þess að skemmdir á hlut eða svæði
falli í þennan flokk verður hluturinn eða svæðið að hafa formlega
verndarstöðu. Í meginatriðum er hægt að greina tvenns konar verndarstöðu:
a) verndaðar menningarminjar og umhverfi samkvæmt lögum um menningarminjar
b) menningarminjar og verndarverðugt umhverfi sem fylgir ákvörðunum sem
teknar eru af sveitarstjórnum eða svæðisbundnum yfirvöldum (t.d. með hverfisvernd)
Óbætanlegur skaði þýðir að menningarminjar eða umhverfi tapa umtalsverðu gildi þó að
skemmdir séu lagfærðar eða minjarnar/umhverfið endurreist.
|
|
|
|
|
|
|
1-2 menningarminjar
|
A
|
C
|
|
Fleiri en 2 menningarminjar
|
B
|
D
|
|
1-2 menningarlegt umhverfi
|
B
|
D
|
|
Meira en 2 menningarleg umhverfi
|
C
|
E
|
Tafla 8: Einkunnaskali sem sýnir óbætanlegan skaða á
menningarverðmætum, ‑starfsemi eða -minjum
Ef atvikið
nær bæði til menningarminja og menningarumhverfisins notum við hærri einkunnina.
Í reynd þýðir þetta að skaðinn á menningarumhverfinu verður ráðandi.
Innan þessa flokks af afleiðingum er hægt að
nota annað mat í sérstökum tilvikum og gefa hærri einkunn en það sem birtist í
töflunni. Dæmi um það gæti verið tap á menningarminjum eða umhverfi sem er á
heimsminjaskrá UNESCO.
Þessi tegund af afleiðingum felur í sér
efnislegt tjón á eignum en tjónið er metið á grundvelli viðgerðarkostnaðar eða
endurnýjunarvirðis.
Gildi tjóns á eftirfarandi þáttum er metið:
•
byggingar og aðrir innviðir
•
innbú, vélar, búnaður o.fl.
•
skógur, ræktað land og afrétt
Að auki felur þessi tegund afleiðinga í sér
beinan kostnað fyrir samfélagið umfram þann sem kemur af daglegum rekstri sem
tengist:
•
hreinsunarstarf
•
sjúkrahúsmeðferð
Kostnaður
sem tengist rekstri viðbragðsaðila og sjálfboðaliða er ekki talinn með.
Tafla 9: Einkunnaskali fyrir beint efnahagslegt tjón
Þessi tegund afleiðinga felur í sér augljóst tjón
fyrirtækja, viðskiptatap og efnahagslegt tjón samfélagsins af atvikinu. Tjón sem
hefur fengið einkunn innan annars konar afleiðinga (t.d. manntjón eða
menningarminjar) er ekki tekið með í mati á efnahagslegum kostnaði samfélagsins.
Eftirfarandi kostnaðarþættir eru metnir:
•
tekjutap af atvinnustarfsemi vegna
efnislegs tjóns og skertrar framleiðslugetu
•
tekjutap af atvinnustarfsemi vegna
truflana á atvinnurekstri, bresta í afhendingu vöru og mikilvægra aðfanga, tjóns
á orðstír og taps á markaðshlutdeild
Að því
marki sem við á, er einnig hægt að taka tillit til varanlegrar lækkunar á verðmæti
eigna og hlutabréfa. Sama gildir um varanlegan kostnað vegna breyttra
öryggiskrafna vegna atviksins.
Tafla 10: Einkunnaskali
fyrir óbeint efnahagslegt tjón
Þessar
tegundir afleiðinga gefa mynd af þeim áhrifum sem atvikið hefur á íbúa almennt.
Einkunn er ákvörðuð á grundvelli sérkenna atviksins. Gert er ráð fyrir að þessi
sérkenni séu mikilvæg fyrir það að hve miklu leyti atburðurinn kemur af stað
félagslegum og sálrænum viðbrögðum hjá
þeim hluta íbúa sem ekki hafa orðið fyrir beinum áhrifum af atvikinu. Slík
viðbrögð geta verið ólga, gremja, vantraust, reiði o.s.frv. en viðbrögðin geta t.d.
komið fram með þátttöku í mótmælum, rökræðum á samfélagsmiðlum og í öðrum fjölmiðlum.
|
|
|
|
Óþekkt atvik
|
Atvikið,
orsök þess eða afleiðingar eru ókunnar í þeim skilningi að það hefur ekki átt
sér stað áður eða hefur hingað til ekki talist geta gerst á Íslandi.
Því óvæntara eða óþekktara sem atvikið er, því meiri óróa er gert ráð fyrir.
|
|
Atvikið
hefur sérstaklega áhrif á viðkvæma hópa
|
Atvikið
hefur veruleg áhrif á hópa sem samfélagið ber sérstaka ábyrgð á að vernda.
Slíkir viðkvæmir hópar geta t.d. verið börn, fólk með skerta virkni, veikir
og aðrir sem hafa sérstaka þörf fyrir hjálp.
Því meiri áhrif sem atvikið hefur á viðkvæma hópa, þeim mun sterkari verða
þau tilfinningalegu viðbrögð sem gert er ráð fyrir.
|
|
Viljandi
(/vísvitandi) atvik
|
Atvikið
er vísvitandi skipulagt og framkvæmt af einstaklingi, hópi einstaklinga eða
ríki, þar sem tilgangurinn er fyrst og fremst hefnd, að láta í ljósi hatur,
að skapa ótta og/eða að þrýsta á yfirvöld.
Því skýrara sem það er að um ódæðisverk sé að ræða, því
sterkari verða þau tilfinningalegu viðbrögð sem gert er ráð fyrir að atvikið
muni valda.
|
|
Skortur
á tækifæri til að flýja
|
Atvikið
er óumflýjanlegt fyrir þá sem verða fyrir áhrifum af því; þ.e. þeir geta ekki
flúið frá því, verndað sig gegn afleiðingum þess né haft áhrif á framvinduna.
Eftir því sem möguleikar þeirra sem atvikið hefur bein
áhrif á hafa til sjálfshjálpar eru minni, er gert ráð fyrir þeim mun
sterkari tilfinningalegum viðbrögðum íbúa.
|
|
Brostnar
væntingar
|
Ef
sú tilfinning skapast (með réttu eða ekki) að atvikinu eða afleiðingum þess
hefði verið hægt að afstýra að öllu leyti eða að hluta með betri forvörnum
og/eða viðbúnaði af hálfu yfirvalda, flokkast það undir brostnar væntingar.
Því
sterkari sem upplifunin er af brestum í forvörnum og/eða stjórnun, því meira
verður vantraust íbúa á yfirvöld.
|
|
Getuleysi
til að takast
á við atvikið
|
Björgunarmenn og neyðarþjónusta eiga í
erfiðleikum með að komast á staðinn þar sem atvikið á sér stað og/eða skortir
nægjanlegan búnað og/eða hæfni til að að takast á við það.
Því
erfiðara sem það er að takast á við atvikið (í raun), því meiri ólgu og
vanmátt má gera ráð fyrir að atvikið skapi.
|
|
Atvikið
hendir
af handahófi
|
Handahófs- eða tilviljanakennt er hvern
atvikið hendir.
Því auðveldara sem það er að samsama sig fórnarlömbum,
þeim mun meiri ólgu er gert ráð fyrir að atvikið skapi.
|
Tafla 11: Sérkenni atvika og félagsleg og/eða sálræn
viðbrögð við þeim
Atvik
er metið eftir því að hve miklu leyti það einkennist af framangreindum punktum í
Töflu 11. Hvert einkenni er
metið á sex þrepa kvarða þar sem hvert skref hefur einnig tölugildi frá 0 til
5, sjá Töflu 12:
Tafla 12: Sex þrepa kvarði yfir það hvort og þá hve
mikið tiltekið sérkenni atvika er til staðar
Heildareinkunn
er ákvörðuð á grundvelli meðaltals þeirra þriggja sérkenna sem eru talin vera ráðandi
(þ.e. þrjár hæstu einkunnirnar) og með einum aukastaf.
Tafla 13: Heildareinkunnir með einum aukastaf sem
byggist á meðaltali þeirra þriggja sérkenna atvika sem fá hæstu einkunnirnar
Atvik geta leitt tímabundið til skertra
lífskjara í formi ýmissa byrða í daglegu lífi , t.d. skortur á aðgengi að mat,
vatni, hita, rafmagni og/eða rafrænum samskiptum. Oft stafar skerðingin af brestum
í mikilvægum innviðum eða samfélagslega mikilvægum verkefnum.
Matið byggist á þremur ólíkum vísbendingum með mismunandi mælikvarða:
I.
Brestir
í rafmagnsdreifingu
Einkunn er ákvörðuð út frá fjölda notenda sem missa rafmagn
sem og tímalengd bilunar. Ekki á að telja þá með sem kunna að hafa rýmt húsnæði
sitt.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1-2 dagar
|
A
|
A
|
B
|
C
|
|
3-7 dagar
|
A
|
B
|
C
|
D
|
|
1 vika upp 1 mánuð
|
B
|
C
|
D
|
E
|
|
>1 mánuður
|
C
|
D
|
E
|
E
|
Tafla 14: Einkunnaskali fyrir bresti í
rafmagnsdreifingu
Hæsta
einkunn gildir ef þetta getur átt við um enn fleiri.
II.
Brestir í öðrum samfélagslega mikilvægum verkefnum
Metið er hvort atvikið og/eða hugsanleg afleidd
atvik leiði til brests eða bilunar í eftirfarandi þjónustu eða afhendingu:
•
framboð á mat
•
dreifing neysluvatns frá
vatnsveitu
•
rafræn samskipti
•
framboð á lyfjum og lækningatækjum
•
greiðslumiðlun og/eða
greiðsluþjónusta
•
vöru- og farþegaflutningar
Bresturinn
(eða bilunin) þarf að vera veruleg í þeim skilningi að þeir sem verða fyrir
áhrifum, upplifa hann (eða hana) sem álag. Einkunn er ákvörðuð miðað við þann fjölda
sem verður fyrir áhrifum sem og tímalengd áhrifanna. Ekki eru taldir með þeir
sem hafa þurft að rýma hús sín. Framangreindar sex þjónustu- eða vöruafhendingar
eru metnar hver fyrir sig.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1-2 dagar
|
A
|
A
|
A
|
B
|
|
3-7 dagar
|
A
|
A
|
B
|
C
|
|
1 vika til 1 mánuður
|
A
|
B
|
C
|
D
|
|
>1 mánuður
|
B
|
C
|
D
|
E
|
Tafla 15: Einkunnaskali fyrir bresti í öðrum
samfélagslega mikilvægum verkefnum
Hærri
einkunnin gildir ef atvik hefur áhrif á tvær þjónustu- eða vöruafhendingar. Ef áhrifin
eiga á við um þrjár eða fleiri þjónustu- eða vöruafhendingar, er einkunnin aðlöguð upp
um eitt þrep (þ.e. A verður að B, B verður að C o.s.frv.).
III.
Rýming
Einkunn er
ákvörðuð út frá því hversu margir þurfa að rýma hús sín sem og tímalengd
rýmingar. Hæsta einkunn gildir ef rýmingin á við um enn fleiri.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1-7 dagar
|
A
|
B
|
C
|
D
|
|
1 vika til 1 mánuður
|
B
|
C
|
D
|
E
|
|
>1 mánuður
|
C
|
D
|
E
|
E
|
Tafla 16: Einkunnaskali fyrir rýmingu
Hæsta
einkunn fyrir vísana þrjá (þ.e. I – III
hér að framan) gildir um afleiðingategundina Truflanir á daglegu lífi.
Þessi tegund afleiðinga hefur tvo þætti. Í
fyrsta lagi þarf hún að fanga áhrif tiltekins atviks á starfsemi mikilvægra
stofnana en í öðru lagi þarf hún að fanga að hve miklu leyti atvikið er árás á
grundvallargildi og réttindi í íslensku samfélagi, t.d. réttaröryggi,
jafnrétti, tjáningarfrelsi, persónulegt öryggi og friðhelgi.
Einkunnin er byggð á
mati á því að hve miklu leyti atvikið hefur eftirfarandi sérkenni:
|
|
|
|
Atvikið
er ógn við getu þjóðkjörinna stofnana til að starfa.
|
Atvikið
getur leitt til skertrar getu Alþingis og ríkisstjórnarinnar til að sinna
verkefnum sínum og störfum.
|
|
Atvikið
er ógn við getu mikilvægra stofnana til að starfa.
|
Atvikið
getur leitt til skertrar getu stjórnsýslunnar, dómstóla, fjármálastofnana og
fjölmiðla til að sinna verkefnum sínum og störfum.
|
|
Atvikið stendur fyrir brot á lykilgildum
í íslensku samfélagi.
|
Upplifun á atvikinu er sú að það sé árás
á lykilgildi eins og jafnrétti, réttaröryggi, málfrelsi og lýðræði.
|
|
Atvikið stendur fyrir brot á öryggi og
friðhelgi einstaklingsins.
|
Upplifun
á atvikinu er sú að það sé árás á grundvallaröryggi og friðhelgi
einstaklingsins.
|
Tafla 17: Tap á lýðræðislegum gildum og þjóðstjórn;
sérkenni atvika og skýringar á þeim
Tafla 18: Einkunnaskali sem sýnir að hvort og þá að
hve miklu leyti sérkenni atvika er til staðar
Heildareinkunn
er ákvöðuð út frá meðaltali þessara fjögurra sérkenna og með einum aukastaf:
Tafla 19: Einkunnaskali fyrir heildareinkunn með einum
aukastaf sem miðast við meðaltal fjögurra sérkenna tiltekins atviks
Þessi tegund afleiðinga er ekki notuð í Greiningu
hættusviðsmynda vegna þess að engin atburðarásanna hefur í för með sér tap
á stjórn á landsvæði.
Tegund afleiðinga og einkunnagjöf verður að
endurspegla að óviðunandi sé að erlent vald taki yfirráð yfir íslensku
yfirráðasvæði, óháð því hvort um er að ræða lítið svæði í tiltölulega stuttan
tíma.
Hafa þarf í huga að ógnarmyndin hefur breyst
mikið á undaförnum árum. Skilin milli stríðs og friðar eru ekki eins skýr og
áður og fjölþáttaárásir geta þýtt að fullveldi sé ógnað án þess að um nokkra
landvinninga sé að ræða sem er ástæða til nánari skoðunar á því hvernig leggja
eigi mat á minniháttar skerðingar á fullveldi, þ.m.t. hótanir um beitingu hernaðar
eða annars valds til að láta stjórnvöld beygja sig fyrir kröfum erlends valds.
Sömuleiðis þarf að skoða hvernig meta eigi aðgerðir erlends valds sem afmarkast
í tíma, umfangi eða af því að hve miklu leyti þau grípa inn í stjórn yfirvalda
á eigin landsvæði.
Viðauki 3:
Einkunn vegna heildarafleiðinga
Heildarafleiðingar
fyrir hverja sviðsmynd eru teknar saman með því að gefa einkunnunum (þ.e. A-E)
fyrir hverja tegund afleiðinga ákveðið tölugildi. Gildið hækkar sem margfeldi
af 2 á milli einkunnaflokka, sbr. Töflu
20:
Tafla 20: Tölugildi einkunna til að nota við mat á
heildarafleiðingum fyrir hverja sviðsmynd
Tölugildin
fyrir allar tíu tegundirnar af afleiðingum eru lagðar saman, sbr. Töflu 21:
|
|
|
|
|
1.1
|
D
|
8
|
|
1.2
|
B
|
2
|
|
2.1
|
C
|
4
|
|
2.2
|
A
|
1
|
|
3.1
|
B
|
2
|
|
3.2
|
D
|
8
|
|
4.1
|
-
|
0
|
|
4.2
|
C
|
4
|
|
5.1
|
B
|
2
|
|
5.2
|
-
|
0
|
|
Samtals
|
|
31
|
Tafla 21: Flokkar afleiðinga eru fimm og innan hvers
flokks eru tvær tegundir afleiðinga, þ.e. alls tíu tegundir afleiðinga, en hér
má sjá dæmi um tölugildi fyrir þær tíu tegundir afleiðinga. Heildarafleiðingar
fást með samlagningu þessara tíu tölugilda.
Heildartölugildi
afleiðinganna í því dæmi sem kemur fram í Töflu
21 er 31. Heildareinkunn afleiðinga er gefin á kvarða í fimm þrepum frá mjög
litlum upp í mjög miklar afleiðingar en bilin í tölugildum eru gefin
í Töflu 22:
|
|
|
|
1-10
|
Mjög
litlar
|
|
11-20
|
Litlar
|
|
21-40
|
Meðalstærð
|
|
41-70
|
Miklar
|
|
71-160
|
Mjög
miklar
|
Tafla 22: Kvarði í fimm þrepum sem sýnir heildarafleiðingar
atviks
Óvissa sem tengist líkum og afleiðingum er
metin með því að taka þekkinguna á
bak við greininguna til hliðsjónar ásamt næmi
niðurstaðnanna gagnvart breytingum í forsendum.
Þekking
Metið er hvernig eftirfarandi á við um
greininguna:
·
aðgengi að viðeigandi gögnum og
reynslu; góð gögn og upplýsingar gefa til kynna litla óvissu:
·
Hversu góð gögn eru að baki
matinu?
·
Er til áþreyfanleg reynsla sem
hægt er að byggja á?
·
Skilningur á atvikinu sem verið er
að greina; ef fyrirbærið er vel þekkt og mikið rannsakað, gefur það litla
óvissu til kynna:
· Hversu vel þekkt er fyrirbærið?
·
Eru sérfræðingar sammála: ef
aðilar eru sammála bendir það til lítillar óvissu:
· Hversu mikil sátt er meðal þeirra sem taka þátt í greiningunni um hana?
Næmi
Næmi niðurstaðna er metin með því að skoða
hversu viðkvæmar líkur og afleiðingar eru fyrir litlum breytingum á forsendum
sviðsmyndarinnar. Mikilvægt er að það sé skýrt hvaða breytingar á þáttum í
forsendum það eru sem niðurstöðurnar eru viðkvæmar fyrir og hversu mikilvægir þættirnir
eru fyrir niðurstöður greiningarinnar. Næmi er bæði metin fyrir líkur og afleiðingar.
Til að sýna fram á næmi niðurstaðna ætti að
hafa eftirfarandi spurningar í huga:
· Hversu mikið þarf til svo að líkur á tilteknu atviki minnki eða aukist
til muna?
· Hversu mikið þarf til svo að afleiðingarnar verði verulega meiri eða
minni?
Mikil næmi þýðir að litlar breytingar á
forsendum geta leitt til mikilla breytinga á niðurstöðum greiningarinnar (þ.e.
áhættunnar) og það stuðlar að aukinni óvissu.
Heildaróvissa
Þekking og næmi eru metnar á kvarðanum: lítil, í meðallagi, mikil.
Hverju þeirra er gefið sitt tölugildi,
sbr. Töflu 23:
Tafla 23: Tölugildi og kvarði fyrir mat á þekkingu og
næmi
Á
þessum grunni er meðalgildi fyrir óvissu sem tengist þekkingunni reiknað (frá 1
upp í 3) og meðalgildi fyrir hversu næm óvissan er (frá 1 upp í 3).
Meðalgildið
er sett fram sem lítið, í meðallagi eða mikið:
|
|
|
|
|
|
Þekking
|
Lítil
|
Í
meðallagi
|
Mikil
|
|
Næmi
|
Lítil
|
Í meðallagi
|
Mikil
|
Tafla 24: Meðalgildi fyrir hversu næm tiltekin óvissa
er
Heildaróvissu
er lýst í kvarða sem skiptist í fimm þrep (þ.e. mjög lítil, lítil, í meðallagi, mikil og mjög mikil) en heildaróvissan er ákvörðuð með því að stilla saman
mati á þekkingu og næmi, eins og er sýnt í Töflu
25.
|
|
|
|
|
|
|
|
Lítil
|
Mjög lítil
|
Lítil
|
Í meðallagi
|
|
Í meðallagi
|
Lítil
|
Í meðallagi
|
Mikil
|
|
Mikil
|
Í meðallagi
|
Mikil
|
Mjög
mikil
|
Tafla 25: Kvarði fyrir heildaróvissu sem skiptist í
fimm þrep byggð á óvissu sem annars vegar er tengd þekkingu og hins vegar næmi
